نقش قرآن در تقویت اخلاق عمومی

قرآن در آیه « یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًی وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ »4 با نسبت دادن شفا بخشی به قلب ها ، ضمن اشاره تلویحی به بیماری های دل ، نقش قرآن مبنی بر شفا دهی به دردها و بیمارى هاى روحی را مورد تاکید قرار داده است .

از سویی دیگر ، در این آیه با مخاطب ساختن همه انسان ها ، شفا بخشى قرآن به صورت مطلق آمده و مومنان مقید نشده است . از این جهت مى توان از آن برداشت کرد که قرآن شفاى بیمارى دل تمام انسان ها است ؛ بیمارى هایى همچون کفر، الحاد ، شکّ و شرک که بیشتر مى تواند عقیدتى باشد .

شفابخشى قرآن نسبت به بیمارى هاى روحى و روانى مى تواند به این معنا باشد که این کتاب چنان اندیشه و جان انسان را به نور دانش و بینش روشن مى سازد و تفسیرى مبتنى بر توحید ربوبى و افعالى خداوند از زندگى ارایه مى دهد که تمام ریشه هاى این دست از آفت ها و آسیب هاى روحى را مى خشکاند . به عنوان مثال وقتى قرآن اعلام مى کند که وسعت یا تنگى روزى ، نشاندن اشخاص به تخت شاهى یا پوشاندن لباس فقر بر آنان بر اساس حکمت ها و مصلحت ها انجام گرفته و چنان نیست که خداوند با سرمایه داران مهربان و با فقیران نامهربان باشد و یکى از رازهاى این امور مى تواند امتحان الاهى تلقی گردد ، دیگر افسوس خوردن بر حال دیگران یا حسادت جایى نخواهد داشت . و وقتى قرار باشد دنیا از نگاه این کتاب آسمانى متاعى اندک ، بى بها، زودگذر، فریبنده، بازى و بازیچه باشد و در برابر ، آخرت حیاتى جاوید و ماندگار، حیاتى واقعى تلقی شده و لذت ها و کامرانى هاى آن فراتر از حد و مرز خیال معرفی گردد ، دیگر حرص و آزمندى براى کسب بیشتر دنیا و ارتکاب انواع جرم ها براى بدست آوردن دنیاى بیشتر معنا نخواهد داشت .

بر این اساس ، اگر نظام اخلاق اسلامی را ترسیم‌گر رابطه انسان با خود، با خدا و با جهان پیرامون اعم از رابطه با خانواده، اجتماع و محیط زیست بدانیم قرآن و روایات همسو با یکدیگر به تبیین ارزش‌ها و ضد ارزش های اخلاقی در هر یک از این زمینه‌ها پرداخته‌اند . به عنوان مثال در زمینه رابطه انسان با خود مفاهیم و ارزش هایی همچون نظم ، انضباط ، نظافت ، خویشتن‌شناسی ،‌ خودباوری و پرهیز از عجب درکتاب و سنت به طور یکسان و همسو مورد تأکید قرار گرفته است . پیام بلند قرآن در ضرورت خویشتن شناسی این آیه است: «یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم لایضرکم من ضّل اذا اهتدیتم »5 و در برابر دربارة کسانی که خود را فراموش کرده اند چنین آورده است: « و لا تکونوا کالذین نسوالله فانسیهم انفسهم اولئک هم الفاسقون»6

قرآن در ترسیم رابطه صحیح و شایسته انسان با خداوند وظایف و رفتارهایی را متوجه انسان ساخته است از قبیل: ضرورت شناخت صحیح خداوند، پرهیز از انواع شرک وضرورت یکتا پرستی در همه ابعاد بویژه توحید ربوبی ، توکّل بر خداوند ، رضا به قضای الاهی ، عبودت و پرستش، ذکر و یاد و مناجات با خداوند ، خوف و رجا ، حسن ظن به خدا ، شکر نسبت به نعمت‌های خداوند . اوج دعوت خداوند به رضا به قضای الهی در این آیه منعکس شده است : « لکیلا تأسوا علی مافاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم»7 و نیز آیه « قل لن یصبنا الا ما کتب الله لنا هو مولینا و علی الله فلیتوکل المؤمنون» 8 اساسی‌ترین دعوت قرآن در رعایت اصول اخلاقی در رفتار اجتماعی رعایت عدل و احسان است. بر اساس عدل برانسان لازم است به هیچکس ستم روا ندارد و وظایف و تکالیف خود نسبت به دیگران را بدون کم و کاستی انجام رساند و بر اساس احسان از او خواسته شده نه به عنوان وظیفه بلکه به عنوان رفتاری کریمانه خود پیشگام در خوبی‌ها شود و از خطا و لغزش های دیگران درگذرد ما بر این دو نوع رفتار عنوان رفتار عادلانه و رفتار محسنانه گذاشته‌ایم. آیه : « ان الله یامر بالعدل والاحسان.»9  بیان‌گر این اصل بنیادین است . بر اساس این قانون بسیاری از فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاق اجتماعی تفسیر می‌شود.10

پرهیز از دورنگی ، دو زبانی، آزار دیگران با دست یا زبان اجتناب از غیبت ، تجسس، سوء ظن ، لقب زشت دادن ، ‌اجتناب ازدروغ، مکر و حیله. غشّ در معامله و کم‌فروشی از مظاهر رفتارهای عادلانه است و پاسخ نیک به رفتار بد دیگران دادن، فروبردن خشم و عفو و گذشت از لغزش دیگران، حلم و خویشتن داری در برخورد با رفتارها و درشتخویی‌های اشخاص، مهربانی‌‌کردن و برقرارکردن پیوند در برابرقطع آن ازسوی خانواده یا دوستان از رفتارهای محسنانه است. به عنوان نمونه قرآن بارها بر گذشت و بخشش تأکید کرده و آن را زمینه ساز مغفرت الاهی دانسته است : «ولیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفرالله لکم.»11 و فروبردن خشم و گذشت از دیگران را از صفات مومنان بر شمرده است .«والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین.»12 پیداست با چنین آموزه هایی چهره حقیقی انسان کامل که مورد نظر همه ادیان آسمانی است ، تحقق خواهد پذیرفت .

باری ، ما با چنین نقشی که برای قرآن چه در بخش تحکیم باورهای اعتقادی و چه در بخش تقویت اخلاق عمومی قایل هستیم ، معتقدیم اگر جامعه جهانی بیش از گذشته رو به سوی قرآن آورد و آن را کتاب زندگی خود قرار دهد ما با انواع و اقسام کژی های اخلاقی در حوزه اخلاق فردی ، اجتماعی و جهانی روبرو نخواهیم بود .

علی نصیری

استادیار دانشگاه علم و صنعت ایران

ماهنامه مهر و ماه