نگاهی به نقش حمایت‌گرانه و خیرخواهانه حضرت خدیجه(س)

پشتیبانی و حمایت بی‌دریغ ایشان از شخصیت پیامبر و دین اسلام و نیز جامعه کوچک و شکننده تازه مسلمان شده مکه در استواری و اعتلای اسلام انکارناشدنی است. آن بانوی گرانقدر از این جایگاه معتبر اجتماعی و اقتصادی در جهت حمایت از آسیب‌دیدگان و محرومان و نیز انسجام و امیدآفرینی اجتماعی بهره می برده است. در این نوشته مروری کوتاه به شخصیت این بانوی مکرم با توجه به ابعاد حمایتگرانه و نقش خیرخواهانه ایشان در فعالیتهای اجتماعی داشته‌ام که البته ابعاد و زمینه این بحث بسیار گسترده است. از پیامبر گرامی اسلام در فضیلت و اهمیت جایگاه ایشان روایتی مشهور نقل شده است : أَیْنَ مِثْلُ خَدِیجَةَ، صَدَّقَتْنِی حِینَ کَذَّبَنِی النَّاسُ‏ وَ وَازَرَتْنِی عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ أَعَانَتْنِی عَلَیْهِ بِمَالِهَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ أُبَشِّرَ خَدِیجَةَ بِبَیْتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ قَصَبِ الزُّمُرُّدِ لَا صَخَبَ فِیهِ وَ لَا نَصَب. «مثل خدیجه پیدا نخواهد شد. خدیجه در آن هنگام که مردم مرا تکذیب کردند، مرا تصدیق نمود، و مرا با ثروت خود برای پیشرفت دین خدا یاری نمود. خدا به من دستور داد خدیجه را به قصر زمرّدی که در بهشت دارد و هیچ رنج و زحمتی در آن نیست، بشارت دهم.» (بحار الأنوار: ج ‏۴۳، ص ۱۳۱)

فصل اول: زندگینامه و شخصیت حضرت خدیجه (س)

۱-۱: نسب و خاندان حضرت خدیجه (س)

حضرت خدیجه بنت خویلد (س) از خاندان بنی‌اسد، شاخه‌ای از قریش بود. خاندان او از اشراف مکه محسوب می‌شد و در میان قبیله قریش به خردمندی، تدبیر و ثروت شهرت داشتند.

پدر ایشان خُوَیلد بن اَسَد، از بزرگان قریش بود که در نبردهای قبیله‌ای نقش پررنگی داشت. مادر ایشان فاطمه بنت زائده از تیره بنی‌عامر بود و نسب او نیز به خاندان‌های ریشه‌دار عرب بازمی‌گشت.

بنی‌اسد از طوایف سرشناس و تأثیرگذار در جامعه مکه بود و از نظر اقتصادی و سیاسی در میان قبایل قریش نفوذ داشت. این امر، نقش خانواده حضرت خدیجه (س) را در تحولات اجتماعی آن دوران پررنگ می‌سازد.

۱-۲. فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی حضرت خدیجه (س

۱-۲-۱. حضرت خدیجه (س)؛ بازرگان موفق مکه

حضرت خدیجه (س) برخلاف بسیاری از زنان عرب آن دوران، در تجارت و بازرگانی فعال بود و به یکی از ثروتمندترین افراد مکه تبدیل شد. کاروان‌های تجاری او به شام و یمن می‌رفتند و شهرتش به دقت، صداقت و مدیریت قوی در معاملات تجاری زبانزد بود. ابن سعد در طبقات الکبری می‌نویسد:

“خدیجه بنت خویلد از بانوان شریف قریش و دارای ثروت عظیمی بود که کاروان‌های تجاری‌اش از شام و یمن به مکه می‌آمدند. او با مردانی که در تجارت مهارت داشتند، قرارداد همکاری می‌بست و سود کلانی می‌برد.”

۱-۲-۲. لقب “طاهره” و جایگاه اجتماعی او

بسیاری از منابع تاریخی به حضرت خدیجه (س) لقب “طاهره” را نسبت داده‌اند که نشان از پاکدامنی، صداقت و پایبندی او به ارزش‌های اخلاقی داشت. پیامبر اکرم (ص) درباره حضرت خدیجه (س) فرمودند:” خدیجه، زنی بود که مردم مکه او را به پاکی و عفت می‌شناختند.” (بحار الأنوار، ج۱۶، ص۸)

۱-۳. ازدواج با پیامبر (ص) و تشکیل اولین خانواده اسلامی

۱-۳-۱. پیشنهاد ازدواج از سوی حضرت خدیجه (س)

علی‌رغم خواستگاری بسیاری از اشراف مکه، حضرت خدیجه (س) خود پیشنهاد ازدواج با پیامبر (ص) را مطرح کرد. او در پیامبر (ص) صداقت، امانتداری و اخلاق نیکو را مشاهده کرد و این ویژگی‌ها را بر ثروت و نسب ترجیح داد.ابن هشام در سیره خود می‌نویسد : “خدیجه (س) به دلیل صداقت محمد (ص)، خود پیشنهاد ازدواج داد و نزد عمویش ورقة بن نوفل از این تصمیم سخن گفت.

۱-۳-۲. شرایط و ویژگی‌های این ازدواج

مهریه حضرت خدیجه (س) از اموال خود او پرداخت شد، درحالی‌که پیامبر (ص) نیز از دارایی خود، هدایایی به ایشان تقدیم کرد.  برخلاف ازدواج‌های جاهلی، این پیوند بر پایه محبت، ایمان و صداقت استوار بود.

۱-۳-۳. نقش حضرت خدیجه (س) در حمایت از پیامبر (ص) در دوران قبل از بعثت

- همراهی با پیامبر (ص) در عبادت و تفکر در غار حراء

- ایمان عمیق به پیامبر (ص) حتی پیش از بعثت

- حمایت از پیامبر (ص) در برابر آزارهای مشرکان مکه

 فصل دوم: یاری‌گری و حمایت حضرت خدیجه (س) از پیامبر (ص) و اسلام

 ۲-۱. ایمان‌آوری حضرت خدیجه (س) و جایگاه او در صدر اسلام

حضرت خدیجه (س)، نخستین زنی بود که به پیامبر اکرم (ص) ایمان آورد. او در همان لحظه نخست بعثت، بدون تردید ایمان خود را اعلام کرد. پیامبر اکرم (ص) درباره ایمان حضرت خدیجه (س) فرمودند:

“آمَنَتْ بِی إِذْ کَفَرَ بِیَ النَّاسُ، وَصَدَّقَتْنِی إِذْ کَذَّبَنِیَ النَّاسُ” (بحار الأنوار، ج۱۶، ص۸)“او به من ایمان آورد، هنگامی که مردم به من کفر ورزیدند و مرا تصدیق کرد، هنگامی که مردم مرا تکذیب کردند.”

 ۲-۲. حمایت مالی از پیامبر (ص) و مسلمانان

 ۲-۲-۱. انفاق ثروت در راه اسلام

- حضرت خدیجه (س) همه اموال خود را در راه گسترش اسلام هزینه کرد. ابن کثیر در البدایة و النهایة می‌نویسد:“حضرت خدیجه (س) نخستین کسی بود که در راه خدا انفاق کرد و مال خود را برای پیامبر (ص) و مسلمانان بذل نمود تا جایی که تمام دارایی‌اش تمام شد.”

 ۲-۲-۲. نقش حضرت خدیجه (س) در تأمین نیازهای مسلمانان در شعب ابی‌طالب

در دوران سه سال محاصره اقتصادی مسلمانان در شعب ابی‌طالب، ثروت حضرت خدیجه (س) باعث شد که مسلمانان از گرسنگی نجات یابند.بسیاری از منابع تاریخی از فداکاری مالی او در این دوران سخت یاد کرده‌اند.

 ۲-۳. حمایت روحی و عاطفی از پیامبر (ص) در دوران سختی‌ها

 ۲-۳-۱. آرامش‌بخشی حضرت خدیجه (س) به پیامبر (ص)

- هرگاه پیامبر (ص) از آزارهای مشرکان رنجیده‌خاطر می‌شد، حضرت خدیجه (س) او را دلگرم و آرام می‌کرد.

- امام صادق (ع) فرمودند:“ما زالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یَذْکُرُ خَدِیجَةَ بَعْدَ وَفَاتِهَا طَوِیلًا وَیُثْنِی عَلَیْهَا”

(بحار الأنوار، ج۴۳، ص۱۳۰): “رسول خدا (ص) پس از وفات خدیجه (س)، مدت‌ها او را یاد می‌کرد و بر او ثنا می‌گفت.”

 ۲-۳-۲. جایگاه والای حضرت خدیجه (س) نزد پیامبر (ص)

پیامبر (ص) همواره احترام ویژه‌ای برای حضرت خدیجه (س) قائل بود و می‌فرمود:

“وَاللَّهِ مَا أَبْدَلَنِی اللَّهُ خَیْرًا مِنْهَا”

(صحیح بخاری، ج۵، ص۶): “به خدا سوگند که خداوند همسری بهتر از او نصیب من نکرد.”

 فصل سوم: کرامت و بزرگواری حضرت خدیجه (س)

 ۳-۱. جایگاه کرامت در شخصیت حضرت خدیجه (س)

کرامت انسانی به معنای بزرگواری، عزت‌نفس، عفت و جوانمردی در رفتار و گفتار است. حضرت خدیجه (س) نمونه‌ای برجسته از این فضائل بود. ایشان پیش از اسلام به دلیل پاکدامنی، حسن خلق، امانتداری و کمک به مستضعفان در مکه، به "طاهره" معروف بود (ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۵).یکی از مهم‌ترین ابعاد کرامت در شخصیت حضرت خدیجه (س)، احترام پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به مقام والای ایشان بود. پیامبر اکرم (ص) بارها از کرامت و بزرگواری او یاد کرده و فرمودند:

“خَدیجَةُ وَأَینَ مِثلُ خَدیجَةَ؟ صَدَّقتنی حِینَ کَذَّبَنی النّاسُ، وَوازَرَتنی عَلَی دِینِ اللّهِ وَمالَت مَعِیَ بِمالِها”

(حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۹۶): “خدیجه و کجا مانند خدیجه پیدا می‌شود؟ زمانی که مردم مرا تکذیب کردند، او به من ایمان آورد. در راه دین خدا مرا یاری کرد و ثروتش را در این راه نثار نمود.”

 ۳-۲. احترام پیامبر (ص) به کرامت حضرت خدیجه (س)

 ۳-۲-۱. دفاع پیامبر (ص) از جایگاه حضرت خدیجه (س)

یکی از جلوه‌های کرامت حضرت خدیجه (س)، احترام و جایگاه ویژه او نزد پیامبر (ص) حتی پس از وفاتش بود. برخی از همسران بعدی پیامبر (ص)، از جمله عایشه، نسبت به یادآوری مکرر خدیجه (س) حساسیت نشان می‌دادند. اما پیامبر (ص) در برابر این اعتراضات می‌فرمودند:

“إنّها کانَت وَکانَت وَکانَت وَرُزِقتُ مِنْهَا الوَلدَ”

(صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۸۸): “او چنین بود و چنان بود و چنان بود، و از او برایم فرزندانی روزی شد.”

 ۳-۲-۲. بیان فضائل حضرت خدیجه (س) در کنار دیگر زنان برگزیده بهشت

پیامبر (ص) در احادیث بسیاری از کرامت حضرت خدیجه (س) سخن گفته و او را در کنار مریم، آسیه و فاطمه زهرا (س) از چهار زن برتر جهان دانسته‌اند:

“خَیْرُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ: مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَفَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ، وَخَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَآسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ”

(ابن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج۶، ص۱۱۸): “بهترین زنان بهشت چهار نفرند: مریم دختر عمران، فاطمه دختر محمد، خدیجه دختر خویلد و آسیه دختر مزاحم.”

 ۳-۳. کرامت حضرت خدیجه (س) در برخورد با نیازمندان

 ۳-۳-۱. کمک به مستضعفان پیش از اسلام

حضرت خدیجه (س) پیش از اسلام نیز به نیکوکاری، حمایت از مستضعفان و آزاد کردن بردگان شهرت داشت. او بسیاری از زنان بی‌پناه را تحت حمایت خود قرار داده و برای آنان سرپناه فراهم می‌کرد. ابن هشام در السیره النبویه (ج۱، ص۱۵۷) آورده است:

“کانَتْ خَدِیجَةُ تُواسی الْفُقَرَاءَ وَتُطْعِمُ الْجائِعِینَ وَتُکْرِمُ الضُّعَفاءَ”: “خدیجه همواره با فقرای مکه همدلی می‌کرد، به گرسنگان طعام می‌داد و ضعیفان را گرامی می‌داشت.”

 ۳-۳-۲. کمک‌های مالی و غذایی به مسلمانان در دوران محاصره

در دوران محاصره شعب ابی‌طالب، حضرت خدیجه (س) تمام دارایی خود را صرف تأمین آذوقه و مایحتاج مسلمانان کرد. بسیاری از مورخان، از جمله ابن کثیر (البدایة والنهایة، ج۳، ص۶۱)، به این موضوع اشاره کرده‌اند. پیامبر (ص) در وصف این ایثار فرمودند:

“ما نَفَعَنی مالٌ قَطُّ مِثلَ ما نَفَعَنی مالُ خَدیجَةَ”

(بیهقی، دلائل النبوة، ج۲، ص۲۵۳): “هیچ مالی به من سود نرساند، چنان‌که مال خدیجه به من سود رساند.”

فصل چهارم: انسان‌دوستی و خیرخواهی حضرت خدیجه (س)

 ۴-۱. معنای انسان‌دوستی و خیرخواهی در سیره حضرت خدیجه (س)

انسان‌دوستی و خیرخواهی به معنای مهرورزی، کمک به نیازمندان، حمایت از ضعفا و تلاش برای بهبود وضعیت جامعه است. در فرهنگ اسلامی، این مفاهیم با احسان، انفاق، ایثار و کرامت پیوند خورده‌اند.

حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌ای کامل از یک زن نیکوکار، خیرخواه و حامی محرومان بود. رفتارهای او پیش از بعثت، گواه روشنی بر حس نوع‌دوستی، عدالت‌طلبی و حمایت از انسان‌ها بدون در نظر گرفتن جایگاه اجتماعی بود. پس از بعثت نیز، او با فداکاری‌های خود در تاریخ اسلام جاودانه شد.

پیامبر اکرم (ص) درباره ویژگی‌های حضرت خدیجه (س) فرمودند:“خدیجه (س) زن بسیار بزرگواری بود که در میان مردم، یتیمان را پناه می‌داد، به درماندگان کمک می‌کرد و دست یاری به سوی بی‌پناهان دراز می‌کرد.”(ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۵)

 ۴-۲. کمک‌های حضرت خدیجه (س) به مستضعفان و بی‌پناهان

 ۴-۲-۱. حمایت از بردگان و آزاد کردن آن‌ها

در جامعه جاهلی، برده‌داری یک نظام ریشه‌دار بود و بردگان از کمترین حقوق برخوردار بودند. حضرت خدیجه (س)، نه‌تنها با این سیستم ظالمانه همسو نشد، بلکه در آزادسازی بسیاری از بردگان نقش ایفا کرد.

ابن هشام در السیره النبویه (ج۱، ص۱۵۷) آورده است:“کانَتْ خَدِیجَةُ تَشْتَرِی العَبِیدَ وَتُعْتِقُهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ”: “خدیجه (س) بردگان را خریداری می‌کرد و آن‌ها را در راه خدا آزاد می‌ساخت.”

نمونه‌های معروف از اقدامات او در این زمینه عبارت‌اند از:

1. آزاد کردن بردگان مورد شکنجه: او برخی بردگان را که تحت شکنجه‌های سخت بودند، می‌خرید و آزاد می‌کرد تا از ظلم اربابان خود نجات یابند.

2. خریداری بردگان زن و تأمین زندگی برای آن‌ها: بسیاری از زنان برده، پس از آزادی، تحت سرپرستی او قرار می‌گرفتند تا زندگی مستقلی داشته باشند.

 ۴-۲-۲. تأمین سرپناه برای زنان و کودکان بی‌پناه

در مکه، زنان بیوه، یتیمان و کودکان بی‌سرپرست از آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه بودند. حضرت خدیجه (س) برای حمایت از این افراد، اقدامات گسترده‌ای انجام داد:

*سرپرستی یتیمان و کمک به زنان بی‌سرپرست

*بنیان‌گذاری خانه‌ای برای حمایت از نیازمندان

* تأمین غذا و پوشاک برای خانواده‌های فقیر

ابن کثیر در البدایة والنهایة (ج۳، ص۶۱) می‌نویسد:“خدیجه (س) به دلیل کَرَم و بخشندگی، بسیاری از زنان بی‌پناه را سرپرستی می‌کرد و به آنان کمک می‌کرد تا استقلال اقتصادی پیدا کنند.”

یکی از تأثیرگذارترین اقدامات او، سرپرستی زید بن حارثه، غلامی بود که بعدها توسط پیامبر (ص) به فرزندی پذیرفته شد. این نشان‌دهنده حمایت حضرت خدیجه (س) از نابود کردن سنت‌های جاهلی و تأمین حقوق انسانی بردگان بود.

 ۴-۳. نقش حضرت خدیجه (س) در تقویت همبستگی اجتماعی مسلمانان

 ۴-۳-۱. حمایت از مسلمانان در دوران محاصره اقتصادی

در سال هفتم بعثت، مشرکان مکه برای فشار بر پیامبر (ص) و پیروانش، مسلمانان را در دره‌ای به نام "شعب ابی‌طالب" محاصره کردند. این محاصره سه سال طول کشید و بسیاری از مسلمانان از گرسنگی و کمبود امکانات در معرض نابودی بودند.

* نقش حضرت خدیجه (س) در تأمین نیازهای مسلمانان

- تمام دارایی خود را صرف خرید غذا و آذوقه برای مسلمانان کرد.

- پنهانی، مواد غذایی را از طریق بستگان خود به شعب می‌رساند.

* جایگاه حضرت خدیجه (س) به عنوان منبع امید مسلمانان

- در این شرایط سخت، او با روحیه‌ای قوی، پیامبر (ص) و یارانش را دلگرم می‌کرد.

- پیامبر (ص) در توصیف او فرمودند:“لَمْ یَکُنْ فِی قُرَیْشٍ أَنْبَلُ وَأَکْرَمُ مِنْ خَدِیجَةَ”(نهج البلاغه، حکمت ۱۹۲)

ترجمه: “در میان قریش، هیچ‌کس بزرگوارتر و کریم‌تر از خدیجه (س) نبود.”

 ۴-۳-۲. تعامل با دیگر زنان مؤمن و تقویت ایمان آنان

* گفتگو و آموزش زنان درباره اسلام

* تشویق زنان به حمایت از پیامبر (ص)

* ایجاد حلقه‌ای از زنان مؤمن در اطراف پیامبر (ص)

یکی از اقدامات مهم حضرت خدیجه (س)، تشویق زنان به ایمان‌آوردن به پیامبر (ص) و یاری‌رساندن به اسلام بود.

ابن سعد در الطبقات الکبری (ج۸، ص۱۳۴) آورده است:“خدیجه (س) گروهی از زنان را با تعالیم پیامبر (ص) آشنا کرد و آنان را به حمایت از اسلام ترغیب نمود.”از جمله زنانی که به دعوت حضرت خدیجه (س) اسلام آوردند: لبابه بنت حارث ، سلمی بنت عمیس و امّ ایمن بودند.

 ۴-۴. درس‌هایی از انسان‌دوستی و خیرخواهی حضرت خدیجه (س) برای جامعه امروز

 ۴-۴-۱. نقش الگوپردازی از حضرت خدیجه (س) در عصر حاضر

زندگی حضرت خدیجه (س) یک الگوی بی‌نظیر برای زنان و مردان جامعه امروز است. آموزه‌های او در زمینه:

*عدالت اجتماعی و کمک به نیازمندان

* تقویت فرهنگ همبستگی اجتماعی

*ترویج کرامت انسانی و حمایت از مظلومان

می‌تواند در حل بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی معاصر به کار گرفته شود.

حضرت خدیجه (س) فراتر از یک بانوی ثروتمند و همسر پیامبر (ص) بود. او با فداکاری‌های خود، الگویی بی‌نظیر از انسان‌دوستی و خیرخواهی را به نمایش گذاشت.

 او اولین زن بود که اسلام آورد، نخستین یاری‌گر پیامبر (ص) شد و تمام دارایی خود را در راه اسلام فدا کرد.

 او نه‌تنها یاری‌گر پیامبر (ص)، بلکه حامی محرومان، بردگان، یتیمان و زنان بی‌پناه بود.

* امروز نیز، سیره او می‌تواند الگوی مهمی برای تقویت فرهنگ نیکوکاری، حمایت از مستضعفان و ترویج کرامت انسانی باشد.

 فصل پنجم: میراث حضرت خدیجه (س) در تاریخ اسلام

 ۵-۱. نقش حضرت خدیجه (س) در تداوم نسل پیامبر (ص)

یکی از مهم‌ترین میراث‌های حضرت خدیجه (س) در تاریخ اسلام، ادامه نسل پیامبر (ص) از طریق حضرت فاطمه زهرا (س) است. برخلاف سایر همسران پیامبر (ص)، تنها فرزندی که از نسل پیامبر اکرم (ص) باقی ماند، حضرت فاطمه زهرا (س) بود و از طریق ایشان، نسل پیامبر (ص) در قالب ائمه معصومین (ع) ادامه یافت.

 ۵-۱-۱. نقش خدیجه (س) در تربیت فاطمه زهرا (س)

حضرت خدیجه (س) در حالی حضرت فاطمه (س) را به دنیا آورد که تنها یاور پیامبر (ص) در آن دوران سخت بود. منابع تاریخی می‌گویند که هنگام ولادت حضرت فاطمه (س)، هیچ‌یک از زنان قریش حاضر به کمک نشدند، اما خداوند چهار زن بهشتی (آسیه، مریم، ساره و کلثوم) را برای یاری او فرستاد (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۳۲۵).

 ۵-۱-۲. ارتباط بین حضرت خدیجه (س) و نقش مادری در نهضت کربلا

از طریق حضرت فاطمه (س)، حضرت خدیجه (س) مادر معنوی نهضت عاشورا نیز محسوب می‌شود. امام حسین (ع) و امام زین‌العابدین (ع)، نوادگان مستقیم حضرت خدیجه (س) بودند که نهضت کربلا را رهبری کردند. به همین دلیل، حضرت خدیجه (س) را "مادر مقاومت اسلامی" نیز می‌نامند.

 ۵-۲. آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی حضرت خدیجه (س) برای زنان مسلمان

حضرت خدیجه (س) نمونه‌ای از یک زن موفق و تأثیرگذار در جامعه بود. امروزه نیز زندگی او می‌تواند الگوی مهمی برای نقش‌آفرینی زنان مسلمان در عرصه‌های اجتماعی، خانوادگی و دینی باشد.

 ۵-۲-۱. درس‌های خدیجه (س) برای زنان امروز

* مدیریت اقتصادی همراه با کرامت: حضرت خدیجه (س) با داشتن قدرت اقتصادی، استقلال و تدبیر در امور مالی، یک الگوی موفق برای زنان کارآفرین امروز است.

*حمایت از ارزش‌های دینی و اجتماعی: او با ایمان و فداکاری خود نشان داد که زنان می‌توانند نقش کلیدی در حمایت از حق و عدالت ایفا کنند.

*پرورش نسل صالح: حضرت خدیجه (س) با تربیت حضرت فاطمه (س)، الگوی مادری بود که تأثیر نسل‌های بعدی را شکل داد.

 ۵-۳. جایگاه حضرت خدیجه (س) در منابع اسلامی و مطالعات معاصر

 ۵-۳-۱. نگاه تاریخی به حضرت خدیجه (س) در منابع کهن اسلامی

مورخان اسلامی، از جمله ابن هشام، ابن سعد و طبری، حضرت خدیجه (س) را یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های صدر اسلام معرفی کرده‌اند. بیشتر منابع کهن، بر نقش حمایتی او در آغاز رسالت و تأثیر او بر پیامبر (ص) تأکید دارند.

* منابع اهل سنت:

- البدایة و النهایة (ابن کثیر)

- السیره النبویه (ابن هشام)

- تاریخ طبری

*منابع شیعه:

- بحار الأنوار (علامه مجلسی)

- مناقب آل ابی‌طالب (ابن شهرآشوب)

- الصحیح من سیره النبی الأعظم (علامه سید جعفر مرتضی عاملی)

 ۵-۳-۲. مطالعات جدید درباره حضرت خدیجه (س)

* در مطالعات جدید، پژوهشگران به نقش حضرت خدیجه (س) در تاریخ اجتماعی زنان اسلام و تأثیر او بر اقتصاد و سیاست پرداخته‌اند.

* مقالات پژوهشی دانشگاهی در حوزه مطالعات اسلامی، زندگی و نقش حضرت خدیجه (س) را از دیدگاه‌های جامعه‌شناسی، اقتصاد و دین تحلیل کرده‌اند.

* برخی پژوهش‌ها نیز به مقایسه بین جایگاه حضرت خدیجه (س) و دیگر زنان تاریخ پرداخته‌اند و او را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین زنان تاریخ بشریت معرفی کرده‌اند.

 نتیجه‌گیری پژوهش

پس از بررسی ابعاد مختلف زندگی حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)، می‌توان نتیجه گرفت که او تنها یک همسر پیامبر (ص) نبود، بلکه ستون اصلی شکل‌گیری اسلام در آغازین سال‌های رسالت بود.

* او نخستین ایمان‌آورنده به پیامبر (ص) بود، در حالی که دیگران او را تکذیب می‌کردند.

* او نخستین زن بود که تمام دارایی خود را در راه اسلام فدا کرد و هیچ‌چیزی برای خود باقی نگذاشت.

* او نخستین زن بود که با حمایت‌های عاطفی، روحی و معنوی خود، پیامبر (ص) را در مسیر دشوار رسالت همراهی کرد.

 نکات کلیدی این پژوهش

1. یاری‌گری و فداکاری بی‌نظیر حضرت خدیجه (س) در حمایت از پیامبر (ص) و اسلام.

2. کرامت، استقلال و انسان‌دوستی حضرت خدیجه (س)، که او را از زنان هم‌عصر خود متمایز ساخت.

3. نقش او در تداوم نسل پیامبر (ص) و تأثیرگذاری بر تاریخ اسلام از طریق حضرت فاطمه زهرا (س).

4. جایگاه او در منابع تاریخی و پژوهش‌های جدید، که نشان از اهمیت بی‌بدیل او در تاریخ اسلام دارد.

🔹 سخن پایانی:

امروزه، آموزه‌های حضرت خدیجه (س) در حوزه اقتصاد، اجتماع، دین و خانواده همچنان می‌تواند به عنوان الگویی بی‌نظیر برای زنان مسلمان و همه انسان‌های حقیقت‌طلب مطرح باشد. او نه‌تنها در تاریخ اسلام، بلکه در تاریخ بشریت یکی از بزرگ‌ترین الگوهای زنانه در عرصه‌های ایثار، ایمان، مدیریت و انسان‌دوستی محسوب می‌شود.

نقاط بحث‌برانگیز زندگی حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از دیدگاه مورخان

زندگی حضرت خدیجه (س) به عنوان یکی از برجسته‌ترین زنان صدر اسلام، از جنبه‌های مختلف مورد بحث مورخان و پژوهشگران اسلامی قرار گرفته است. برخی از مهم‌ترین مواردی که محل اختلاف یا پرسش‌های تاریخی بوده‌اند، عبارت‌اند از:

 ۱. سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص)

یکی از مباحث مورد اختلاف میان مورخان، سن حضرت خدیجه (س) در هنگام ازدواج با پیامبر اکرم (ص) است.

 دیدگاه مشهور: (۴۰ سالگی)

 بسیاری از منابع تاریخی، از جمله ابن اسحاق، ابن هشام و طبری، سن حضرت خدیجه (س) را ۴۰ سال در زمان ازدواج با پیامبر (ص) ذکر کرده‌اند.

 این دیدگاه در منابع اهل سنت رایج‌تر است و بسیاری از کتاب‌های سیره بر آن تأکید دارند.

 دیدگاه‌های دیگر: (۲۵ تا ۳۰ سالگی)

 برخی از پژوهشگران شیعه و سنی، با استناد به شواهدی از منابع تاریخی، سن حضرت خدیجه (س) را ۲۵ تا ۳۰ سال ذکر کرده‌اند.

 علامه جعفر مرتضی عاملی در کتاب الصحیح من سیره النبی الأعظم، استدلال می‌کند که منابع متأخرتر سن پایین‌تری برای خدیجه (س) ذکر کرده‌اند و ۴۰ سالگی با سایر شواهد تاریخی سازگار نیست.

 دلیل اختلاف:

 این تفاوت به دلیل ضعف یا تناقض در برخی از اسناد تاریخی است، چراکه در برخی منابع کهن هیچ اشاره‌ای به سن دقیق حضرت خدیجه (س) نشده است.

 ۲. آیا حضرت خدیجه (س) پیش از پیامبر (ص) همسر دیگری داشته است؟

برخی مورخان معتقدند که حضرت خدیجه (س) پیش از ازدواج با پیامبر (ص)، همسر دو مرد به نام‌های «عتیق بن عائذ» و «ابوهالة التمیمی» بوده است و از آن‌ها فرزندانی داشته است.

دیدگاه مشهور: (ازدواج قبلی)

 در منابع تاریخی اهل سنت، گفته شده که حضرت خدیجه (س) پیش از ازدواج با پیامبر (ص)، با این دو نفر ازدواج کرده بود و از آن‌ها فرزندانی داشت.

 این روایت در کتاب‌های الاستیعاب (ابن عبدالبر)، اسد الغابة (ابن اثیر) و طبقات ابن سعد ذکر شده است.

 دیدگاه مخالف (حضرت خدیجه (س) تنها همسر پیامبر (ص) بوده است)

 برخی از مورخان شیعه، به‌ویژه علامه سید جعفر مرتضی عاملی، این دیدگاه را رد کرده و معتقدند که حضرت خدیجه (س) تنها همسر پیامبر (ص) بوده و پیش از ایشان ازدواج نکرده است.

 استدلال:

 عدم وجود شواهد قاطع در منابع کهن‌تر

 مخالفت با جایگاه حضرت خدیجه (س) در بین اشراف قریش

 نبود اشاره‌ای به فرزندان دیگر در تاریخ صدر اسلام

 دلیل اختلاف:

 این اختلاف ناشی از تفاوت روایات تاریخی و تضاد برخی گزارش‌های متأخر با منابع کهن‌تر است.

 ۳. میزان ثروت حضرت خدیجه (س) و تأثیر آن بر پیشبرد اسلام

یکی از ویژگی‌های برجسته حضرت خدیجه (س) ثروت فراوان او و صرف آن در راه حمایت از پیامبر (ص) و اسلام بود. اما درباره میزان این ثروت و نحوه استفاده از آن، اختلاف‌نظرهایی میان مورخان وجود دارد.

 دیدگاه مشهور: (ثروت فراوان و انفاق کامل در اسلام)

 گفته می‌شود که حضرت خدیجه (س) یکی از ثروتمندترین زنان مکه بود و پس از ازدواج، تمام ثروتش را در راه اسلام صرف کرد.

 منابعی مانند ابن هشام، ابن کثیر و بلاذری، گزارش‌هایی از کمک‌های مالی حضرت خدیجه (س) به مسلمانان در شعب ابی‌طالب ارائه داده‌اند.

 دیدگاه مخالف: (مبالغه در میزان ثروت)

 برخی از مورخان معتقدند که حجم دارایی منسوب به حضرت خدیجه (س) اغراق‌آمیز است و در برخی روایات تاریخی، ثروت او بیش از حد واقعی نشان داده شده است.

 برخی پژوهشگران غربی نیز بر این باورند که هرچند حضرت خدیجه (س) ثروتمند بود، اما نقش او فراتر از حمایت مالی بوده و باید نقش سیاسی و اجتماعی او را نیز برجسته‌تر دید.

 دلیل اختلاف:

 کمبود اسناد دقیق درباره میزان واقعی ثروت

 احتمال دستکاری یا اغراق در گزارش‌های تاریخی برای بزرگ‌نمایی نقش اقتصادی حضرت خدیجه (س)

 ۴. تعداد و نام فرزندان حضرت خدیجه (س) از پیامبر (ص)

درباره تعداد فرزندان حضرت خدیجه (س) از پیامبر (ص) و نام‌های آن‌ها، اختلافاتی در منابع تاریخی وجود دارد.

 دیدگاه مشهور: (۶ فرزند)

 مشهورترین گزارش تاریخی، بر این باور است که پیامبر (ص) و حضرت خدیجه (س) دارای ۶ فرزند بودند:

1. قاسم

2. عبدالله (طیب یا طاهر)

3. زینب

4. رقیه

5. ام کلثوم

6. فاطمه زهرا (س)

 دیدگاه مخالف: (برخی از این فرزندان، فرزندان خدیجه (س) از ازدواج قبلی بوده‌اند)

 برخی مورخان، از جمله سید جعفر مرتضی عاملی، معتقدند که زینب، رقیه و ام‌کلثوم، دختران خود حضرت خدیجه (س) نبوده‌اند، بلکه فرزندخوانده‌های پیامبر (ص) بوده‌اند.

 استدلال اصلی این گروه این است که در برخی منابع شیعی، تنها فاطمه (س) به عنوان فرزند حقیقی پیامبر (ص) معرفی شده است.

یاسر احمدوند