امر به معروف و نهی از منکر؛ فریضه ای الهی برای ایجاد همترازی و امنیت اجتماعی

از دیرباز در جوامع بشری برای حفظ بقای یک جامعه و تامین سلامت روحی و جسمی افراد، نیاز به قوانین و مقرراتی بوده است که از مهمترین آن ها می توان به دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی اشاره کرد. در دین مبین اسلام نیز به عنوان کامل ترین برنامه زندگی بشر، دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر جایگاه و اهمیت ویژه ای دارند. چرا که انسان گاهی به دلیل ناآگاهی ممکن است از آنچه برایش مفید باشد دوری کند و یا آنچه را مضر باشد بخواهد، در این موارد ضرورت امر به معروف و نهی از منکر مشخص می شود.

پیامبر گرامی اسلام نیز در بیان اهمیت این فرایض می فرمایند: «امّتم همواره در خیر و نیکی خواهند بود، مادامی که امر به معروف و نهی از منکر و تعاون بر نیکی کنند، اگر چنین نکنند، برکات از آن ها گرفته، بعضی از آن ها بر بعضی دیگر مسلط می شوند، در حالی که نه در زمین و نه در آسمان یار و یاوری ندارند.»

همانطور که از سخن رسول اکرم مشخص است، رها کردن این واجب الهی، هلاکت بار و خطر آفرین است. آیات و روایات زیادی در این زمینه بیان شده است که همگی به اتفاق، فلسفه امر به معروف و نهی از منکر را احیای احکام الهی، محکم شدن پایه های اقتدار جامعه و جلوگیری از هرج و مرج می دانند.

البته از آن جایی که این امر به طور مستقیم با آبروی افراد در ارتباط است در اجرای آن نیز باید به ظرفیت های فردی، شرایط و نحوه بیان توجه شود چرا که برخورد نادرست ممکن است نتایج زیان باری به همراه داشته باشد و عده ای به اشتباه آن را موجب سلب آزادی یا دخالت در امور شخصی شان بدانند.

برای انتخاب روش های صحیح امر به معروف و نهی از منکر می توان از قرآن کریم، سخنان بزرگان دین و سیره عملی آنان مدد گرفت.

در ادامه به برخی از این نکات اشاره می کنیم:

• دعوت عملی مهمترین نکته در امر به معروف و نهی از منکر است. پیامبر اکرم(ص) در اغلب کارها قبل از اینکه دیگران را تشویق به انجام کاری کنند، خود پیشقدم می شدند، امامان معصوم(ع) نیز به این طریق عمل می کردند. در انجام این فریضه، علاوه بر هدایت زبانی شایسته است که رفتار و عمل شخص، الگویی شایسته برای دیگران باشد. امام صادق علیه السلام دراین باره می فرمایند: «مردم را با اعمالتان به خیر دعوت کنید و فقط با زبان مردم را دعوت نکنید»
•  برخورد عادلانه و به دور از هر گونه تبعیض در برابر فسادهای جامعه یکی از نکات مهمی است که باید در اجرای امر به معروف و نهی از منکر در نظر گرفته شود، زیرا که چنین برخوردی موجب رواج بی اعتمادی در جامعه و دور شدن آن از اهداف عالی امر به معروف و نهی از منکر است.
•  یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار در امر به معروف و نهی از منکر احترام به شخصیت افراد و زندگی شخصی شان است اهمیت بالای امر به معروف و نهی از منکر نباید موجب آن شود که حقوق مسلمانان نادیده گرفته شود و شخصیت و آبرویشان در معرض خطر قرار گیرد، به همین دلیل این اجازه به هر فردی در جامعه داده نمی شود که به بهانه پیگیری گناهان پنهان دیگران در زندگی شخصی آن ها، تجسس و دخالت کند.
•  در برخی موارد که اشخاص تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند، بهترین راه استفاده از روش غیر مستقیم است که البته این روش مستلزم آن است که خود فرد اهل عمل و تقوا باشد.

علاوه بر نکاتی که در بالا بیان شد، امر به معروف و نهی از منکر دارای مراتب و مراحلی است که با توجه به تمامی اوضاع و شرایط، بهتر است بر طبق روال مشخصی از آن بهره برداری کرد. در هر کدام از مراحل که مقصود تامین شد باید به همان درجه اکتفا کرد و دیگر نیاز به ورود به مرحله بعدی نیست.

مرحله انزجار قلبی

اولین گام از نظر علمای اسلام برای شروع امر به معروف و نهی از منکر، دوری از شخص خاطی است، البته این زمانی امکان پذیر است که این عمل ما در جلوگیری از کار نادرست تأثیر داشته باشد؛ در غیر این صورت ممکن است شخص از قطع رابطه ما استقبال کرده و آزادتر دنبال منکرات و کارهای زشت برود.

مرحله زبانی

به عنوان مرحله دوم، شخصی که به دلیل جهالت، ناآگاهی یا الگو گرفتن از تبلیغات نادرست، احتیاج به مربی و راهنمایی دلسوز دارد تا با کمال مهربانی با او صحبت کند، موضوع را با او در میان بگذارد و معایب و مفاسد را برایش تشریح کند تا آگاه شود و کار صحیح را انجام دهد.

مرحله عملی

گاهی فرد در حالتی قرار دارد که نه اعراض و نه زبان و بیان بر او تأثیر نمی‌گذارد. در این مرحله نیاز است که از راه عملی وارد شد، در واقع نباید تنها به گفتن قناعت کرد چرا که هر چیزی با گفتن حل نخواهد شد. البته که گفتن ضروری است لیکن کافی نیست. باید عمل کرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملی غیرمستقیم است.