شیوه زیستن و دگرخواهی

در این نشست مباحثی همچون موانع تحقق کنش‌ داوطلبانه در ایران، واکاوی نقش و تأثیرگذاری کنش‌ داوطلبانه در ارتقای توانمندی‌ها و پذیرش ظرفیت‌های بومی و همچنین تأثیر حوزه آموزش، فرهنگ و سیاست در تحقق این امر بررسی و تحلیل شد.

نعمت‌الله فاضلی در این نشست با ذکر پرسشی که چه پیوند و نسبتی میان علوم‌انسانی-اجتماعی و کنش دگرخواهانه وجود دارد؟ به واکاوی «دشواری‌های کنش‌ داوطلبانه در ایران» پرداخت.

آنچه در ادامه می‌آید گزارش «شهروند» از این نشست علمی-تخصصی است:

چرایی یک پرسش

نعمت‌الله فاضلی در بخش نخست سخنان خود به مسأله‌ و چالش‌های جامعه امروز ایران اشاره دارد و این مسأله را مطرح می‌کند که آیا در شرایط فعلی پرداخت به موضوعاتی همچون رابطه علوم‌انسانی- اجتماعی و کنش دگرخواهانه امری ضروری است یا حاشیه‌ای. او در توضیح این مسأله می‌گوید: «شاید به طور طبیعی و با توجه به موقعیت زمانی که ما در آن قرار داریم، این پرسش، پرسشی شیک و لوکس باشد.» «فقر»، «چالش‌های محیط‌زیستی»، «بحران‌های‌منطقه‌ای» و «آسیب‌های اجتماعی» از جمله چالش‌‌های جامعه امروز ماست که این جامعه‌شناس و پژوهشگر علوم ارتباطات به آن اشاره دارد. به اعتقاد سخنران این نشست، جامعه ما درگیر چالش‌ها و بحران‌های بسیاری است و ممکن است از منظر رسانه و مطبوعات اخبار روز در اولویت قرار داشته باشند؛ تا چنین پرسش‌هایی.

فاضلی همچنین در تکمیل سخنان خود در مورد چرایی این پرسش به ارتباط این موضوع با فعالان در جمعیت هلال‌احمر اشاره دارد.

این سخنران از سوی دیگر با طرح این پرسش که آیا در میان امدادگران و داوطلبان و خانواده هلال‌احمر که در مواقع آتش‌سوزی، زلزله و سیل‌ها، درد و رنج و فلاکت آدم‌ها وظیفه خود می‌دانند که کار نجاتگری و نجات را انجام دهند، صحبت از این مسأله، یک موضوع مرتبط است یا خیر؟ سعی دارد چرایی پرداختن به این موضوع را به چالش بکشاند.

با ربط یا بی‌ربط؟

در ادامه نشست نعمت‌الله فاضلی با ذکر خاطره‌ای سعی داشت به چرایی این پرسش پاسخ دهد: «زمانی که من مدرک کارشناسی را اخذ و برای کنکور ارشد مطالعه‌هایم را شروع کردم، پدرم که یک کشاورز بود پرسشی از من پرسید، نعمت این درسی که خواندی به چه دردی می‌خورد؟ خوب من در جواب پدر در مورد رشته تحصیلی‌ام توضیح دادم اما پدر من پرسش دیگری مطرح کرد. این چه ربطی به ما دارد؟» مسأله ربط در حوزه علم یکی از موضوعاتی است که این پژوهشگر در سال‌های اخیر به آن‌ پرداخته است، اخیرا نیز کتابی از این مدرس دانشگاه با محور این موضوع در حال انتشار است. او در تکمیل سخنان خود می‌گوید: «در آن دوران من پرسش پدر را درک نکردم، بعدها فهمیدم ربط مهم‌ترین مقوله دانش است. العطاس نیز در کتاب گفتمان‌های دگرواره در علوم اجتماعی فصلی را به این موضوع اختصاص داده است که خوشبختانه دو ترجمه از این کتاب به زبان فارسی موجود است، تمام این موارد را عرض کردم که بگویم من به این موضوع آگاه هستم، مسأله ربط مهم است بایستی سعی کنیم حرف بی‌ربط نزنیم.»

فاضلی درباره موضوع باربط یا بی‌ربط می‌گوید: «بسیار کار دشواری است که فردی حرف بی‌ربط نزند، شاید دشوارترین کار باشد و اصلا شاید تمام تلاش‌های تئوریک فکری ما بایستی این باشد که مفهوم ربط را بفهمیم. یکی از بحران‌های بشر این است که حرف بی‌ربط می‌زند.» اما حرف بی‌ربط یعنی چه؟ این پژوهشگر علوم‌ اجتماعی در تبیین این موضوع می‌گوید: «حرف بی‌ربط در حوزه علم یعنی اینکه حرف‌های ما تناسبی با زمینه و مسأله مطرح‌شده نداشته باشد. حرف‌های ما بایستی به آن زمینه‌ای که صحبت می‌کنیم مربوط باشد، چه زمینه تاریخی، چه اجتماعی و چه سیاسی‌-فرهنگی .»

یک پرسش مرتبط

«پرسش علوم انسانی-اجتماعی با اندیشه دگرخواهانه چه پیوندی دارد؟ یک پرسش مرتبط است.» این جمله جمع‌بندی این پژوهشگر در تشریح چرایی این پرسش است.

این انسان شناس در تبیین این جمع‌بندی به ترکیب واژگان انسان و اجتماع اشاره دارد و این دو واژه را هم‌معنا با اندیشه دگرخواهانه تعریف می‌کند.

فاضلی معتقد است که اندیشه دگرخواهانه ما با زمانه و ضمیر ما پیوندی وسیع دارد. البته به تعبیر این مدرس دانشگاه پیوند این دو مولفه با همکار دشواری است.

«هندسه چه مزه‌ای دارد؟» و «پایتخت چین کجاست؟» این دو گزاره سوالی پرسش‌هایی است که تری ایگلتون فیلسوف‌ نامدار در کتاب معنای زندگی به آن اشاره دارد. از نگاه تری ‌ایگلتون پرسش‌ها گاهی اوقات مهمل و گاهی اوقات صحیح مطرح می‌شوند؛ نگاهی که فاضلی نیز بر آن تأکید دارد.

این مدرس دانشگاه با ذکر مصداقی سخنان خود را تکمیل کرد: «چندی پیش در وزارت ارشاد من در سخنرانی‌ای حاضر شدم آنجا یک پرسش مطرح شد با این عنوان که آیا سینما تأثیری بر خرید کالای ایرانی می‌گذارد؟ من هفتاد دقیقه صحبت کردم که این پرسش مهمل و موهومی است. اما اینجا مفصل عرض کردم که خیر؛ چرا که این پرسش پرسشی ضروری است. این پژوهشگر با گلایه از اینکه ما سال‌هاست که درگیر این پرسش‌های مهمل شده‌ایم، می‌گوید: «یکی از هنرهای اندیشمند توضیح‌دادن در مورد این است که پرسش‌های مهمل مطرح نشود. پرسش‌هایی که ماهیتی بی‌معنا و پوچ اما ظاهری استفهامی دارد و مسأله‌ای را بازگو می‌کند.»

پارادوکس اخلاق و علوم اجتماعی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی در بخش دیگری از سخنان خود به تعریف و تبیین علوم ‌اجتماعی پرداخت.

او معتقد است که برخلاف رویه و برداشت رسمی شکل‌‌گرفته علوم ‌اجتماعی نافی با اخلاق نیست. او در توضیح این بخش از سخنان خود می‌گوید: «تلاش‌هایی شده تا در فضای سیاسی، فرهنگی و آموزشی رسانه‌ای کشور و همچنین گفتمان‌های سیاسی، غیرسیاسی این برداشت رایج شود که علوم اجتماعی با اخلاق بیگانه است، با معنویات پیوند ندارند و ضد دین هستند.»

این انسان‌شناس در ادامه به آسیب‌شناسی این نگاه می‌پردازد و می‌گوید که «با بیان این موارد و تعابیر سعی شده این علوم از جرگه اخلاق و معنویت و فضای انسانی دور شوند؛ به همین دلیل لازم است تا به ابتدا بازگردیم.»

ضرورت پرداخت در این لحظه تاریخی به این مهم توسط دلسوزان، دینداران و دولتمردان ‏بخش دیگری از سخنان فاضلی در مورد رویارویی اخلاق و علوم‌انسانی - اجتماعی در نشست ‏تخصصی «دشواری‌های کنش‌ داوطلبانه در ایران» است.‏

از نگاه او تمام جنایت‌ها، خشونت‌ها، آتش‌سوزی‌ها و آسیب‌های محیط‌زیستی ابتدا در ذهن و زبان ‏ما آغاز می‌شود و سپس به شکل یک رویداد در‌می‌آید.

این جامعه‌شناس به صحبت‌های مطرح شده در همایش ‏اخیر علوم اجتماعی و صلح اشاره کرد و افزود: «آغاز جنگ با تفنگ‌ها نیست با تفکرهاست. به ‏همین دلیل بسیار ضروری است که ما به بازخوانی و باز اندیشی انتقادی از روایت‌مان در مورد علوم ‏انسانی- اجتماعی بپردازیم و بدانیم که در دنیای اندیشه اگر جنگیدیم خشونت را مشروعیت داده‌ایم و هم آنجا توپخانه شروع به شلیک کردن می‌کند، شلیک‌هایی که در دنیای امروز ما ویرانی‌های خود را نشان ‏می‌دهد.»

دموکراسی یا موبایل؛ کدام پیشرفته‌تر است

پرداخت به مفاهیم، بخش دیگری از سخنرانی این جامعه‌شناس در این نشست است.

فاضلی در این بخش ‏از سخنان خود گفت: «پرسش علوم انسانی- اجتماعی چه پیوندی با کنش دگرخواهانه دارد؟ چند ‏مفهوم کلیدی بیشتر دارد که یکی از این مفاهیم این است که علوم انسانی- اجتماعی چیست؟»

نعمت‌الله فاضلی در ‏گام نخست سخنان خود در این بخش توضیح داد: «علوم انسانی- ‌اجتماعی به اعتقاد من در تعریف اول ‏گفتمان اجتماعی است که در جامعه شکل می‌گیرد، مطبوعات، رسانه‌ها، سازمان‌ها، حکومت‌ها و نخبگان ‏در مورد مسائل اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و انسانی سخن می‌گویند، می‌اندیشند و بحث می‌کنند. این ‏مجموعه مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریه‌ها یکی از تعاریف علوم انسانی- اجتماعی است.» این پژوهشگر با ‏اشاره به وسعت این تعریف می‌گوید: «دانش انسانی- ‌اجتماعی به صورت گفتمان عمومی وجود ‏دارد، همه مسائل اجتماعی انسانی که ما در مورد آن حرف می‌زنیم پارلمان، انتخاب، دموکراسی. مردم ‏دایما با این تعریف از علوم انسانی- اجتماعی سروکار دارند. بیشتر نیازهای واقعی زندگی را هم همین ‏علوم بر طرف می‌کنند اما مردم متوجه نمی‌شوند. وقتی ما از اقتصاد، جامعه، فرهنگ، تورم و شاخص ‏صحبت می‌کنیم با زبان علوم انسانی- اجتماعی صحبت می‌کنیم.»

فاضلی این بخش از سخنان خود را با ‏ذکر یک تفاوت میان علوم تجربی و انسانی تکمیل می‌کند: «مردم زمانی که موبایل در دست دارند می‌‏گویند چقدر علم پیشرفت کرده اما وقتی مفهوم دموکراسی را به کار می‌برند، احساس نمی‌کنند چقدر علم ‏پیشرفت کرده است. دموکراسی به مراتب پیشرفته‌تر از موبایل است. فرآیند انتخابات از صنعت ‏موشک فرآیندی بسیار پیشرفته‌تر و پیچیده‌تر است. نظام اقتصادی به مراتب پیشرفته‌تر از معادلات ‏ریاضیات است، اما مردم احساس نمی‌کنند. اصولا علم وقتی که ابزار می‌شود لمس و درک آن ساده‌تر ‏است.»

او در گام دوم سخنان خود در این بخش توضیح می‌دهد: «معنا و تعریف بعدی ‏در علوم‌انسانی- اجتماعی معانی‌ رشته‌ای این علم است. ما در مراکز دانشگاهی- آموزشی دایما خودمان را ‏پرورش می‌دهیم و تمرین انسان شدن و انسان بودن می‌کنیم، یادگیری بنیادی‌ترین ارزش وجودی انسان ‏است . ما دانشگاه را گسترش و توسعه داد‌ه‌ایم تا یاد بگیریم و یاد بدهیم . مشارکت در فرآیند خلق دانش ‏اشاعه دانش و بسط دانش از ضروریات این توسعه است.»

این انسان‌شناس در گام سوم سخنان خود نیز ‏دراین بخش توضیح می‌دهد: «مبحث سوم به معنای علم است همان معنایی که در تعریف ریاضی و شیمی داریم. علم یعنی فهم نظری از ‏جهان هستی، آن چیزی که جهان شمول می‌شود.»‏

عقلانیت ابزاری یا عقلانیت اخلاق

آسیب‌شناسی نگاه به علوم‌انسانی- اجتماعی بخش پایانی سخنان این استاد دانشگاه است. ‏عقلانیت ابزاری یا عقلانیت ارتباطی دو نگاهی است که این انسان‌شناس معتقد است در دنیای کنونی ‏نسبت به علوم‌انسانی- اجتماعی جریان‌ساز شده است. او در آسیب شناسی نگاه اول می‌گوید: «یک نگاه ‏ابزاری است که علوم انسانی- اجتماعی را می‌خواهد به مانند یک ابزار ببیند. این نگاه همان عقلانیت ‏ابزاری است.» از نگاه او عقلانیت ابزار معتقد است که علوم انسانی- اجتماعی نوعی فناوری ‏است که برای رفع نیازهای مادی‌مان باید تعریف کنیم تا توسعه اقتصای و رشد را به دنبال داشته ‏باشد.

فاضلی با انتقاد از رویه شکل گرفته در نظام‌های آموزشی کشور می‌گوید:« امروز این موضوع ‏و این نگاه تحصیل برای کسب شغل و درآمد رایج شده است و در حوزه عمومی هم همین است که چطور مفاهیم، ‏ادبیات و تاریخ را تجاری سازی‌کنیم.»

او سخنان انتقادی خود را ادامه می‌دهد:« نگاه عقلانیت ابزاری به دنبال استثمار ‏است، موضوعی که البته پیشگامان و فیلسوفان حوزه علوم اجتماعی و انسانی مانند کانت آن را رد کرده‌اند.»

از نگاه فاضلی در مقابل عقلانیت ابزاری، عقلانیت ارتباطی قرار دارد و این عقلانیت راهکار ‏حل دشواری‌های کنش‌ داوطلبانه در ایران است»

او سخنان خود را در مورد عقلانیت ارتباطی این ‏گونه آغاز می‌کند: «انسان‌ها حق دارند آزادانه بیندیشند، هیچ ایدئولوژی حق ندارد آزادی تفکر و اندیشه را از انسان بگیرد و علوم انسانی، علم همین اندیشه انسانی است.»

او با اشاره به ‏اینکه‌ هابر ماس به مفهوم عقلانیت ارتباطی اشاره داشته است، می‌گوید: «عقلانیت ارتباطی یعنی ‏ارزش‌های انسانی الهی مبنای کنش‌ها قرار گیرند. آن ارزش‌ها چیست. بنیادی‌ترین آن خیرخواهی است. ‏من از چه زاویه‌ای نگاه می‌کنم از منظر نوعی عقلانیت ارتباطی. فهم من این است که با کنش دگر ‏خواهانه با علوم انسانی- اجتماعی ارتباط برقرار می‌کند.»

گزاره‌های پایانی این نشست را می‌توان ‏جمع‌بندی این واکاوی دانست.

این سخنران در این جمع‌بندی از اهمیت اخلاق در علوم انسانی- اجتماعی می‌‏گوید: «علوم انسانی- اجتماعی شیوه‌ای از زیستن و انسان کامل شدن است. یکی از بنیادی‌ترین مصادیق این ‏موضوع هم دگرزیستی و دیگر خواهی است، این را بایستی در علوم انسانی- اجتماعی دید، موضوعی ‏که در حیطه فعالیت جمعیت‌هلال‌احمر است. »‏

حسام خراسانی 

روزنامه شهروند