عفو واژه عربی و به معنای زمین رها و مغفولی است که هیچ گامی بر آن نهاده نشده و هیچ آثاری در آن نیست. همچنین به معنای آب بیش از نیازی است که بدون سختی و زحمت به دست می‌آید. این واژه سپس به معنای رها کردن حق و حقوق و نیز گذشت و بخشش از خطا و گناه دیگری به کار رفته است.
یکی از راه های رسیدن به بسیاری از کمالات و مقامات انسانی است که در آیات قرآن بیان شده است هر کسی که بخواهد مصداق عناوین بلند و مقامات والایی چون نیکو کاری وشکیبایی و پرهیزکاری شود و از محبت و گذشت الهی برخوردار گردد و بسیاری از بلاها و مصیبت ها وگرفتاری ها را رفع کند و در نزد مردم بزرگ و محبوب شود و از رحمت خاص خداوندی و عنوان محبوب و حبیب الهی بهره مند گردد باید از این راه سود جوید.
عفو به معنای کنترل و مهار خشم و عواطف و چشم پوشی از حقوق خود است و این موجب می شود تا انسان صبر را در مقام خشم و غضب تجربه کند تکرار این گونه اعمال در انسان باعث می شود تا صبر وشکیبایی در انسان تقویت شود و آدمی به پاداش صابران برسد به این معنی که مقام صابران پاداش عمل عفوی می شود که خود مصداق صبر حالی وحالتی بوده است و خداوند در آیات ۳۴و۳۵ سوره فصلت صبر را عاملی برای گذشت انسانها در برابر بدی ها می شمارد.
بسیاری از مردم در این اندیشه اند که بتوانند به مقامات بلند انسانی دست یابند واز فواید وآثار آن بهره مند گردند این اشتیاق در جوانان بیشتر از سایر اقشار مشاهده می شود از آنجائی که از نظر بدنی وآرزوها وآمال در جایگاهی قرار دارند که هر چیزی را می جویند و در پی هر نام و نشانی می روند تا ناشناخته ها را کشف و نایافته ها را بیابند علاقه و اشتیاق شگفتی برای دست یابی به کمالات و مقامات از خود نشان می دهند آنان در جستجوی عرفان و مقامات عرفانی و یا رازها و رمزهای طبیعت درون و بیرون به سوی هر کسی کشیده شده و به هر جایی سرک می کشند در بسیاری از موارد با شکست روبرو می شوند و به سبب عجله در دست یابی به هر چیزی در دام نااهلان می افتند این در حالی است که قرآن راه های بسیار ساده و روشنی را پیش هر کسی که در جستجوی حقیقت و مقامات و کمالات انسانی است قرار داده یکی از آموزه های قرآنی برای دست یابی به کمالات راه عفو وگذشت است
جایگاه عفو و گذشت در میان فضیلت ها و ارزش های انسانی
گذشت کردن یکی از فضیلت ها و ارزش های اخلاق انسانی است که از سوی همگان به حکم سیره عقلایی مورد توجه وعنایت قرار گرفته است. خداوند در آیه ۱۷۸ از سوره بقره عفو و گذشت به ویژه در حال قدرت بر انتقام و مجازات را می ستاید و بر کسانی که در حال قدرت وتوان از حق خویش می گذرند و با بزرگواری چشم بر مجازات می بندند آفرین می فرستد و آن را به عنوان امری معروف و هنجاری پسندیده و نیکو مورد تشویق قرار می دهد.
قرآن در آیات ۲۳۷سوره بقره و۱۲۶سوره نحل با آن که مجازات برابر را به عنوان اصل مقابله به مثل تأئید می کند ولی با بیان این که عفو وگذشت یکی از بهترین وکوتاه ترین راه های دست یابی انسان به تقوا است می کوشد تا بیان دارد که فضیلت انسانی نه در انتقام ومجازات بلکه در عفو وگذشت از دیگری است وشرافت وکرامت انسانی نه تنها این گونه حفظ می شود بلکه با این روش شخص می تواند کنترل ومهار خویش را در دست گیرد واحسان ونیکو کاری را بر حسن انتقام مقدم دارد .
انسان در عفو وگذشت است که می تواند ارزش وجایگاه واقعی خویش را به دست آورد این مسئله به ویژه در شداید وسختی ها مانند مجازات قاتلین ودر امور مالی در هنگام تنگدستی فقیران وبینوایان خودرا نشان می دهد شخصی که در اوج غضب وانتقام از جرم قاتل می گذرد و یا ز مال خود چشم فرو می بندد تا تنگدستی را نیازارد و با مطالبه پول ومال خویش اورا خوار وذلیل نکند در حقیقت نه تنها کرامت وبزرگواری خویش را خریده است بلکه شرافت وکرامت انسانی را برای همگان حفظ کرده است .
اجر و پاداش عفو:
خداوند در آیات ۲۲سوره نور و۱۴سوره تغابن می فرماید زمینه سازی برای جلب غفران وآمرزش الهی از ثمرات عفو وگذشت است ودر آیات ۱۳۴تا ۱۳۶سوره آل عمران و آیات ۶۳تا ۷۶فرقان اشاره دارد که پاداش بهشت جاویدان وبهره مندی از مواهب همیشگی آن از پاداش های عفو وگذشت است.
خداوند در آیه ۴۰ سوره شورا عفو و اغماض از خطای دیگران و اصلاح بدی آنان را نیکی دانسته وگذشت را موجب پاداش ویژه خداوند بر می شمارد ودر آیات ۵۲و۵۴سوره قصص با ذکر داستان مومنان اهل کتاب که دریافت کننده دو اجر وپاداش برای تحمل در برابر کفار وعفو وگذشت از آزار آنان می باشند توضیح می دهد پاداش مضاعفی را به دست می آورند بهترین پاداش واثری که می توان برای گذشت و عفو بیان کرد آن است که شرایط برای عفو وگذشت خداوند از خطاهای انسانی را فراهم می آورد تا این گونه در مسیر ارحم ترحم (رحم کن تا رحم شوی )قرار گیریم .
علل وعوامل عفو وگذشت در انسان
آیه ۲۲سوره نور بیان می دارد که علاقه انسان به غفران الهی وجلب عنایت وی زمینه ای برای عفو وگذشت از خطای دیگران است در آیه ۶۶سوره توبه خداوند می فرماید: اگر انسان از جرم ها وگناهان وخطاهای کوچک دیگری چشم پوشی کند خداوند از گناهان وخطاهای بزرگ او چشم پوشی می کند واز مقام عفو وغفران با او برخورد می نماید
در آیات ۱۰۹سوره بقره و۱۴۹سوره نساء اشاره شده که توجه به قدرت مطلقه خداوند زمینه ساز عفو از رفتارهای خطایی دیگران می شود ودر آیه ۸۵سوره حجر خداوند می فرماید: عقیده به قیامت ورستاخیز وهدفداری خلقت وآفرینش وحتمی بودن بازخواست ومحاسبه زمینه ساز عفو وگذشت نیکو از دیگران است ودر آیه ۱۵۹سوره آل عمران آمده است که نرم خویی وداشتن قلبی نرم ومهربان ورحیم موجب می شود تا انسان دارای فضیلت اخلاقی گذشت وعفو شود
نقش کلیدی ایمان در عفو وگذشت
خداوند در آیات ۳۶و۳۷سوره شورا می فرماید ایمان موجب می شود تا انسان دارای بینش ونگرشی درست نسبت به خود، خدا ودیگران باشد ومسایل زندگی ورفتاری خویش را بر اساس آن تنظیم نماید
در آیه ۴۳از سوره شورا اشاره می نماید که صبر بر مشکلات وفشارهای عصبی وعاطفی وگذشت از خطای دیگران موجب می شود تا انسان دارای اراده قوی شود
آثار وفواید عفو وگذشت
عفو وگذشت از نظر عقل وعقلا امری ارزشی وهنجار ورفتاری پسندیده ونیکوست خداوند در آیات ۱۷۸و۲۳۷و۲۸۰سوره بقره و۱۵۲آل عمران و۳۴فصلت و۸۵سوره حجر بر ارزشمندی عفو وگذشت تاکید کرده واز صاحبان حق خواسته است که برخلاف حق وحقوق خویش از باب انسانیت از خطا واشتباه دیگری در گذرند وبر رفتار نادرست ونکوهیده وی چشم بپوشند وآنرا نادیده گیرند .
عمل به رفتار هنجاری عفو وگذشت موجب می شود تا انسان در نوعی آرامش خاص خود قرار گیرد که نمی توان آنرا از راهی دیگر کسب کرد .
کسی که از خطا ولغزش دیگری می گذرد رحمت ومهر الهی را به سوی خویش جلب می کند وبا جلب رحمت ومهر الهی شخص احساس خوش وزیبایی را در خود می یابد. خداوند در آیه ۲۲سوره نور یکی از علل وعوامل جذب ورحمت الهی را عفو وگذشت کریمانه اشخاص نسبت به خطا وگناه دیگری می شمارد ودر آیه ۱۴سوره تغابن این مسئله را درباره روابط خانوادگی میان همسران ونسبت به فرزندان گوشزد می کند که عفو وچشم پوشی از دشمنی های همسران وفرزندان زمینه ساز جلب رحمت خاص خداوندی است که آدمی را به آرامش وخوشی می رساند .
جلب محبت خدا با عفو وگذشت:
گذشت از لغزش های مردم نه تنها باعث جلب رحمت الهی وبهره مندی از آرامش بر خاسته از آن می شود بلکه موجب جلب وجذب محبت الهی نیز می شود وآدمی را در جرگه محبان خداوندی قرار می دهد که رسیدن به مقام حب الهی در حقیقت رسیدن به بسیاری از کمالاتی است که در آثار محبت الهی بیان شده است که در آیات ۱۳۴آل عمران و۱۳مائده به این موضوع اشاره شده است.
قرآن در آیه ۳۴فصلت می فرماید: عفو وگذشت عامل جلب وجذب دوستی ها وبه وجود آورنده زمینه های پیوند اجتماعی وخانوادگی است ودشمنی هارا از بین می برد .
خداوند در آیه ۱۲۸سوره نساء عفو وگذشت در اختلافات خانوادگی را عامل جذب وجلب خیر به سوی اهل خانواده می شمارد وبر انجام عفو وگذشت تشویق می کند .
خداوند در آیه ۲۸۰سوره بقره یکی از عوامل جذب وجلب خیر الهی را گذشت از وامداران تنگدست بر می شمارد که شخص با این گذشت خویش خیر الهی را به سوی خویش جلب می کند .
عفو وگذشت موجب می شود تا انسان از عفو الهی بهره مند گردد.
خداوند در آیه ۴۵سوره مائده عفو وگذشت از گناهان را حتی از قصاص را موجب کفاره گناهان شخص می شمارد و به عنوان یکی از علل وعوامل اصلی پاک کردن گناهان بدان اشاره می کند .
خداوند در آیه ۱۲۶سوره نحل می فرماید عفو وگذشت موجب دفع بدی ها از انسان می شود.
در آیات ۱۳۳و۱۳۴سوره آل عمران و۲۳۷بقره می فرماید انسان با عفو وگذشت از خطای دیگران به مقام تقوا می رسد .
در آیات ۱۲۶نحل و۱۳۴آل عمران می فرماید عفو وگذشت از مردم موجب وارد شدن در زمره نیکو کاران ومقام احسان می شود .
در آیه ۳۴سوره فصلت می فرماید عفو وگذشت گاهی دشمنان سر سخت را به دوستان صمیمی مبدل می سازد .
آثار عفو وگذشت در روایات
در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: هنگامی که روز قیامت می شود ندا دهنده ای صدا می زند هر کس اجر او بر خداست وارد بهشت شود گفته می شود چه کسی اجرش بر خداست ؟ جواب می دهند کسی که مردم را عفو کرده است آنها بدون حساب وکتاب به بهشت می روند.
_____________________________
منابع
پیامبر اکرم (ص) می فرماید: عفو وگذشت سبب بقای حکومتها ودوام قدرت است چرا که از دشمنی ها می کاهد وبر دوستی ها می افزاید (بحارالانوار ج ۷۴ص ۱۶۸) .
رسول گرامی اسلام (ص) می فرماید: عفو وگذشت سبب عزت و آبرو می گردد چرا که عفو چیزی جز عزت بر انسان نمی افزاید (اصول کافی ج ۲۳ص ۱۰۸) .
رسول گرامی اسلام (ص) می فرماید: عفو وگذشت جلو تسلسل ناهنجاری ها ،خشونت ها ،جنایت ها وکینه توزی ها را می گیرد (کنز العمال ج ۳ص ۳۷۳حدیث ۷۰۰۴) .
رسول گرامی اسلام (ص) می فرماید: عفو وگذشت سبب سلامت روح وآرامش جان وطول عمر خواهد شد (میزان الحکمه ج۳حدیث ۱۳۱۸۴).