«رزق» به معنای عطا و بخششِ مستمری است که به منظور ادامه حیات با نیاز فرد مطابقت دارد. از آنجا که روزیِ خداوند، عطای مستمر به آفریدگان است، از آن به «رزق» تعبیر شده است (مصطفوى، 1368، 4، 115).
در قرآن مجید واژه رزق به شکل‌های گوناگون به‌کار رفته است؛ در برخی موارد همچون: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُم» (ذاریات/22) در امور مادی است، زیرا در آیه مزبور رزق به معنای باران است (طوسی، بی‌تا 9، 385؛ فیض کاشانی، 1418، 2، 1208؛ طبرسی، 1372، 9، 235). رزق در برخی موارد همچون آیه «وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی سَبیلِ اللهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقینَ» (حج/58)، در امور معنوی و اخروی و در برخی موارد همچون آیه «إِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتین» (ذاریات/58)، در معنای عام از امور معنوی و مادی به‌کار رفته است.
در تأیید تفاوت «رزق» و «درآمد» باید گفت؛ در متون دینی اصیل و معتبر، بر مال حرام رزق اطلاق نشده است، چنان‌که طبرسی ضمن تفسیر آیه «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون؛ و از تمام نعمت‌ها و مواهبى که به آنان روزى داده‌ایم، انفاق می‌کنند» (بقره/3) گفته است: روزیِ واقعى آن است که شخص بتواند از آن بهره‌مند شود و کسى حق نداشته باشد او را از این بهره‌مندى بازدارد؛ بنابراین، آیه مذکور دلیل بر آن است که مال حرام رزق و روزى نیست؛ زیرا خداى متعال مردمان را به انفاق کردن از آنچه روزى ایشان مقرّر داشته می‌ستاید و انفاق کننده از مال حرام - به‌اتفاق همگان- شایسته ستودن نیست، پس حرام رزق محسوب نمی‌شود (طبرسی، 1372، 1، 122).
درباره مفهوم «روزی حلال» باید گفت: ائمه اطهار (ع) علاوه بر تشویق به روزی حلال، به شکل‌های گوناگون و نهی از خوردن مال حرام و بیان برخی از مصادیق آن همچون: ربا، رشوه و...، تفسیری از مفهوم رزق و روزی حلال ارائه کرده‌اند؛ چنان که محمد بن ابی‌نصر به امام رضا (ع) عرض کرد: «جُعِلْتُ فِداکَ ادْعُ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِیَ الْحَلالَ فَقالَ أَ تَدْرِی مَا الْحَلالُ؟ قُلْتُ الَّذِی عِنْدَنَا الْکَسْبُ الطَّیِّب؛ قربانت شوم، من دعا می‌کنم که خداوند از روزی حلال خود به من عطا فرماید. حضرت فرمودند: «می‌دانی روزی حلال چیست؟» عرض کردم: قربانت تا آنجا که می‌دانم کاسبی پاک را روزی حلال می‌شمارند. حضرت فرمودند: علی بن حسین (ع) می‌فرمودند: «الْحَلالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَیْنَ ثُمَّ قالَ قُلْ أَسْأَلُکَ مِنْ رِزْقِکَ الْواسِع؛ روزی حلال قوت برگزیدگان الهی است، در دعای خود بگو بار خدایا! از روزی واسعت به من عطا کن» (کلینی، 1407، 2، 553).
از متن پرسش و پاسخ بر می‌آید روزیِ حلال آن است که از راه‌های مجاز در شرع- که کتاب‌های فقهی عهده‌دار بیان آن هستند- به دست آید؛ چنان‌که آیات قرآن و سخنان ائمه اطهار (ع) در بیان برخی از مصادیق مال حرام همچون ربا و رشوه این مدعا را ثابت و تأیید می‌کند. در روایتی دیگر معمر بن خلاد از حضرت رضا (ع) روایت کرده که فرمودند: حضرت باقر (ع) مردی را دیدند که می‌گفت: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلال»؛ امام فرمودند: تو از خداوند روزی پیامبران را درخواست می‌کنی، بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً حَلالاً واسِعاً طَیِّباً مِنْ رِزْقِک» (همان، 2، 552). منظور از روزی پیامبران در روایت مذکور، رزقی است که در واقع و نفس الامر، حلال باشد؛ چنین رزقی، رزق پیامبران و اوصیای ایشان است، اما رزق مؤمنان، رزقی است که در ظاهرِ شریعت حلال باشد؛ یعنی مکلف، از طریق تقلید یا اجتهاد، به حلال بودن آن، علم پیدا کند، چه بسا رزق‌هایی که بر اساس ظاهر شریعت به حلال بودن آنها حکم شده، مشتبه و شبهه‌ناک باشد.
مقاله حاضر در پی آن است که از یک سو اهمیت و ارزش کسب وکار حلال و به دست آوردن رزق حلال را از نگاه اسلام تبیین کند و از سوی دیگر، نقش کسب و رزق حلال را در زندگی بیان نماید.
بازتاب و نقش کسب و رزق حلال در زندگی
- مورد حمایت و محبوب خداوند
کسی که کسب وکار مشروع و حلال دارد و از این راه طلب روزی حلال می‌کند، در حفظ و حمایت خداوند قرار دارد و از عنایات ویژه خدای تعالی برخوردار می‌شود. در حدیث قدسی آمده است که خداوند به پیامبر اسلام (ص) فرمود: «ای احمد! عبادت ده جزء باشد، نُه جزء آن طلب روزی حلال است، پس هرگاه غذا و نوشیدنی تو حلال شد، تو در حفظ و حمایت من هستی» (فیض کاشانی، 1406، 26، 147).
بنده با شرایطی در نزد خداوند محبوب و گرامی است. یکی از این راه‌ها برای گرامی بودن نزد خداوند، طلب روزی حلال است. حال چه بنده به این روزی دست پیدا کند و چه با تلاش‌های بسیار دست پیدا نکند در هر صورت در نزد خداوند محبوب و گرامی خواهد بود. امام صادق (ع) در این‌باره فرموده است: «بنده، آن زمان نزد خدا گرامی‌تر است که درصدد کسب درهمی حلال برآید و نتواند به آن دست یابد» (ابن همام اسکافی، 1404، 45).
- استجابت دعا
استجابت دعا دارای شرایط و مقدمات بسیاری است که یکی از آنها پاک کردن روزی از هرگونه مال حرام است،. لذا با پاک و حلال بودن مال، دعای آدمی به مرحله استجابت می‌رسد.
پیامبر اکرم (ص) در سخنانی فرمود: «هر کس می‌خواهد دعایش، مستجاب شود، باید خوراک و درآمدش را پاک کند» (ابن فهد حلّی، 1407، 139).
«هر کس غذاى حلال بخورد، قلبش صاف و رقیق می‌شود و اشکش جارى می‌شود و حجابى براى دعایش نیست»(طریحی، 1375، 5، 353).
امام علی (ع) در سفارش به کمیل بن زیاد می‌فرماید: «زبان از قلب خبر دهد و قلب با خوراک قوّت یابد؛ پس در چیزى بنگر که قلب و جسمت را از آن غذا می‌دهى، اگر حلال نباشد، خداى متعال عبادت و شکرگزارى تو را قبول نخواهد کرد» (طبری آملی، 1383، 2، 28).
امام صادق (ع) فرمود: «هرگاه یکى از شما بخواهد، دعایش مستجاب شود باید کسب خود را پاک کرده، از عهده حقوق مردم خارج شود و همانا خدا، دعاى بنده‌اى که در شکمش لقمه حرام باشد یا حقى از بندگان خدا نزدش باشد، قبول نمی‌کند» (مجلسی، 1403، 90، 321).
از این روایات می‌توان نتیجه گرفت که غذاى ناپاک و حرام، باعث قساوت و تاریکی قلب می شود؛ به همین دلیل، دعاى حرام‌خواران مستجاب نمی‌شود. از اینجا به رابطه نزدیکى که در میان ناپاکى درون و تغذیه حرام وجود دارد، می‌توان پی‌برد.
- توفیق الهی بر انجام اعمال صالح
درآمدهاى نامشروع و حرام با نوعى رذالت و سرافکندگى همراه است، توفیق بسیارى از عبادت‌ها را از انسان سلب می‌کند؛ اما کسب‌وکار و رزق مشروع و حلال زمینه‌های وارستگی و توفیق الهی را فراهم می‌آورد. امام على (ع) می‌فرماید: «از مایه‌هاى توفیق و موفقیت آزادمرد، این است که مال حلال را به دست آورد» (تمیمی آمدی، 1410، 822). گفته‌اند: «طاعت خزانه حق تعالى است و کلید وى دعاست و دندانه‌هاى وى لقمه حلال است» (غزالى، 1383، 1، 368)
- برخورداری از مقام مجاهد در راه خدا
کارگر زحمتکش که در پى کسب روزى حلال است، در فرهنگ اسلام از مقام و منزلت ویژه‌اى برخوردار است و تلاش و کوشش او، همچون جهاد در راه خدا قلمداد شده است؛ پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «طلب حلال، نوعی جهاد است» (قضاعی، 1361، 28) و همچنین امام صادق (ع) می‌فرماید: «کسی که با تلاش، در راه تأمین هزینه خانواده‌اش می‌کوشد، مانند مجاهد در راه خداست» (کلینی، 1407، 5، 88).
- نورانیت دل و جان
یکی از ثمرات روزی حلال در انسان، این است که سبب روشنایی و نورانیت دل و جان آدمی می‌شود؛ زیرا فردی که خود را موظّف به کسب روزی حلال می‌داند و آن را یکی از واجبات می‌شمارد و در راه به دست آوردن آن تلاش و کوشش فراوان می‌کند، در اعمال دیگر خود نیز وسواس بیشتری به خرج می‌دهد، از این‌رو؛ هم اعمال او مورد درگاه خداوند قرار می‌گیرد و هم به سبب روزی حلال، خداوند دل و جانش را روشنایی می‌بخشد. پیامبر اکرم (ص) در این‌باره می‌فرماید: «هر کس چهل روز [غذاى] حلال بخورَد، خداوند دلش را نورانى می‌گرداند» (ابن فهد حلّی، 1407، 153).
- افزایش رزق
گاهی بر اثر چشم‌پوشی از مال حرام، چندین برابر آن از حلال به او خواهد رسید. امام صادق (ع) می‌فرماید: «در میان بنی‌اسرائیل مردى عبادت‌پیشه و نیازمند بود. همسرش به وى اصرار می‌کرد که در پىِ روزى رود، امّا او از خداوند طلب روزى می‌کرد. در خواب دید [که از او می‌پرسند]: «کدام‌یک برایت دوست‌داشتنی‌تر است؛ دو دِرهم مال حلال یا دو هزار درهم مال حرام؟» گفت: «دو درهم مال حلال». گفت: «زیر سرت نهفته است». بیدار شد و زیر سرش دو درهم دید. آنها را برداشت و با یکى ماهی‌اى خرید و به‌سوی خانه رفت. وقتى همسرش او را دید، به سرزنش وى پرداخت و سوگند خورد که به آن ماهى دست نزند. مرد، خود، برخاست و چون شکم ماهى را درید، دو گوهر در آن یافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت» (حر عاملی، 1409، 25، 453).
رزق حلال و طیب؛ یعنی هر چه انسان از آن برداشت کند هیچ‌چیز از آن کم نشود. رزق به صرف دویدن حاصل نمی‌شود؛ و برکت نیز به زیاد پول درآوردن و این قبیل موضوعات نیست! بلکه به نوع ایمان، عمل صالح و تقواست.
- آمرزش گناهان
در روایات، از طلب روزی حلال به عنوان یکی از اسباب آمرزش گناهان یاد شده است. خدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می‌بخشد که توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل‌بیت (ع)، خدمت به مردم و… از این اسباب هستند و یکی از این سبب‌ها طلب روزی حلال است. رسول اکرم (ص) فرمود: «هر کس بر اثر طلب [روزى] حلال، شب را خسته و رنجور سپرى کند، شب را با گناهان آمرزیده، به صبح رسانده است» (صدوق، 1376، 289).
شرایط کسب حلال
یکی از زمینه‌های کسب روزی حلال، شناخت دستورالعمل‌های دین و مسائل خرید و فروش است، همان‌گونه که امام صادق (ع) در بیان راهکار مناسب برای کسب روزی حلال می‌فرماید: «هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین‌وسیله حلال را از حرام بازشناسند. کسى که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو می‌غلتد» (حر عاملی، 1409، 17، 382).
ائمه معصوم (ع)، راهکار مناسب برای کسب روزی حلال را ابتدا شناخت دین و مسائل دینی و بعد از آن آشنا شدن با مسائل خرید و فروش بیان می‌کنند و به صراحت اعلام می‌دارند که شخصی که به اینها عمل نکند، خود را در شبهات و حرام گرفتار خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
- با توجه به آیات و روایاتی که در زمینه کسب و درآمد حلال و مشروع آمده است، می‌توان چنین بیان نمود که در زندگی دنیوی؛ مال و ثروت نه‌تنها خوب است، بلکه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در کسب و تحصیل حلال آن تلاش کند و خود و جامعه‌اش را در رشد اقتصادی حلال و مشروع یاری رساند.
- هر چند تأمین زندگى، مورد تأکید فراوان است؛ با این حال، نه از هر راهى و با هر درآمدى! با این نگرش پی می‌بریم که اسلام در هر زمینه‌ای از زندگی نسبت به روح و سلامت و کمال آن توجه ویژه‌ای دارد و کسب مال حلال را در ارتقاء روحیه معنوی بسیار مؤثر می‌خواند. چنان که سلامت روح در گرو استفاده صحیح و مطلوب از مال حلال است و بی‌توجهی به این موضوع، عوارض و پیامدهای منفی و مخربی را برای انسان به وجود می‌آورد. گاه دغدغه تأمین رفاه بیشتر، فرد را به فکر عبور از خط قرمزها و کسب درآمد از راه غیر حلال می‌اندازد و نتیجه آن، خروج برکت زندگى و ورود بدبختى به آن است که پیامدهاى منفى به بار می‌آورد و گره‌هاى کور و مشکلات ناشناخته‌اى را به وجود می‌آورد و فشارهاى روانى را افزایش می‌دهد و در نتیجه باز نارضایتی را در محیط خانواده به اوج خود می‌رساند.
- کسب وکار حلال، زمینه‌ساز طاعات و عبادات و موجب تقویت دین‌داری می‌شود.
- رزق حلال نیز همچون همه جنبه‌های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرّع و مسئلت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی توسعه آن، خدای سبحان است.
منابع
قرآن کریم
- ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404 ق.
- ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی؛ قم: دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407 ق.
- ابن همام اسکافی، محمد بن همام بن سهیل؛ التمحیص؛ قم: مدرسة الإمام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول، 1404 ق.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.
- حسینی شاه عبدالعظیمی؛ حسین بن احمد؛ تفسیر اثنا عشری؛ تهران: انتشارات میقات، چاپ اول، 1363.
- حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- سید رضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة؛ محقق: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، 1414 ق.
- شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الاخبار؛ نجف: مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ تهران: کتابچی، چاپ ششم، 1376.
- صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.
- طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.
- طبری آملی، عماد الدین محمد؛ بشارة المصطفی لشیعة المرتضی؛ نجف: المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1383 ق.
- طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375.
- طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- غزالى، محمد بن محمد؛ کیمیاى سعادت؛ تهران: شرکت انتشارات علمى فرهنگى، چاپ یازدهم، 1383.
- فیض کاشانی، محمد محسن؛ الوافی؛ اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی (ع)، چاپ اول، 1406 ق.
- فیض کاشانی، ملا محسن؛ الاصفی فی تفسیرالقرآن؛ قم؛ مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1418 ق.
- قضاعی، محمد بن سلامة؛ شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم)؛ تهران: مزکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1361.
- کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.
- مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.
- مصطفوى، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.
- مکارم شیرازى، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ قم؛ مدرسه الامام على بن ابی‌طالب (ع)، چاپ اول، 1377.
حسین جماعتی