گرچه آدمی به حسب خلقت خاص خود دارای خاصیت تطابق و همسان سازی از بُعد مادی با محیط و شرایط پیرامونی خود است، لیکن شخصیت باطنی و بُعد ماورای طبیعی انسان بسیار در میزان انطباق و نحوه مواجهه با این مشکلات مهم است.
دانشمندان علوم روان شناسی و اجتماعی پیشتر و بیشتر از دانشمندان اسلام به این موضوع پرداخته و راهکارهایی را برای کاهش آلام روانی جامعه ارائه داده اند.
در حالی که دین مبین اسلام به عنوان آئین زندگی سعادت مندانه دارای طرح و برنامه ریزی ریشه ای و فراوانی بوده که به کلیت آنها اشاره می شود.
بسترهای تاب آوری جامعه در اسلام
1 ـ فطرت:
آدمی به حسب خلقت خود در سختی و رنج آفریده شده (لقد خلقنا الانسان فی کبد) و در طی مسیر استکمالی خود، با این مشکلات دست و پنجه نرم کرده و تلاش جهت تفوق بر این موانع دارد.
2 ـ تعلیم و تربیت:
گرچه تمام نباتات، حیوانات و انسانها ظرفیت تربیت را دارند، اما انسان با تمایز ویژه خود دارای ظرفیت تربیت و تعلیم خاص و رشد استعدادهای عقلانی و فطری است، به طوری که می تواند با اتکال به این ویژگی خود را با شرایط خاص مطابقت دهد.
3 ـ ایمان:
از مهم ترین جلوه های خاص وجودی انسان، اعتقاد به خداوند و خلقت حکیمانه عالم وجود است. این ویژگی باعث می شود تا با نگاه مؤمنانه به تمام نعمات و نقمات، روح و جسم خود را با زندگی این جهانی منطبق ساخته و حتی از مشکلات پیش رو پلکان رشد و ترقی برای پیشرفتهای دنیایی و مقامات اخروی بسازد.
مفاهیم و گزاره های ناظر به تابآوری در قرآن
1 ـ صبر و شکیبایی:
قرآن کریم در رسالت انسانسازی و جامعه سازی خود آدمیان را دعوت به شکیبایی در مقابل سختی ها و ناگواری ها می کند.
و استعینوا بالصبر والصلوه(بقره ـ 45)
ان الله مع الصابرین (بقره ـ 153)
و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر (عصر ـ 3)
استعینوا بالله و اصبروا (اعراف ـ 128)
یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا (آل عمران ـ 200)
2 ـ طاقت آوری:
آیاتی از قرآن کریم ناظر به میزان محدودیت و طاقت انسان است که بنده موظف است برای مقابله به مشکلات، از خداوند بخواهد و دعا کند که مورد عنایت حق تعالی قرار گیرد.
لا یکلف الله نفساً الا ما آتیها (طلاق ـ 7)
لا یکلف الله نفساً الا وسعها (بقره ـ 286)
و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین (بقره ـ 184)
والذین آمنوا معه قالوا لا طاقه لنا الیوم بجالوت و جنوده (بقره ـ 249)
ربنا و لا تحمّلنا ما لا طاقه لنا به واعف عنا واغفرلنا... (بقره ـ 286)
3 ـ عُسر و یُسر:
یکی از مفاهیم قرآنی که می تواند ناظر به ارتقاء تاب و توان آدمی باشد، مفهوم معیت یا همراهی سختیها و آسانی ها در دنیا یا رسیدن به آسانی پس از تحمل سختی است که طبعاً امید و انگیزه مقاومت در مقابل سختیها را افزایش می دهد.
فانّ مع العسر یسراً * انّ مع العسر یسراً (شرح ـ 5)
سیجعل الله بعد عسر یسراً (طلاق ـ 7)
4 ـ رضا و تسلیم:
از مهمترین بسترهای افزایش تابآوری در مقابل سختیها مفهوم والای رضا و تسلیم در مقابل خواست الهی است.
یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی (فجر ـ 30)
یا بُنیّ انی اری فی المنام انّی اذبحک فانظر ما ذا تری قال یا ابت افعل ما تؤمر (صافات ـ 102)
و من یسلم وجهه الی الله و هو محسن فقد استمسک بالعروه الوثقی و الی الله عاقبه الامور (لقمان ـ 22)
5 ـ ابتلا و آزمایش:
از مفاهیم دیگر قرآنی که در میزان افزایش تاب آوری جامعه مؤثر است توجه به ابتلائات و فلسفه آن است که طبعاً این مفهوم در مقاوم سازی انسان جهت تحمل بلایا و مصائب طبیعی بسیار مؤثر است.
احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون (عنکبوت ـ 2)
و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماماً (بقره ـ 124)
هنالک ابتلی المؤمنون و زلزلوا زلزالاً شدیداً (احزاب ـ 11)
6 ـ اراده حکیمانه خداوند:
شکی نیست خداوند «فعال ما یشاء» است و بنا به حکمت اموری در عالم جاری است که شاید در نگاه بدوی انسان، خوشایند او نباشد. بدیهی است که باور به اراده الهی در تابآوری انسان بسیار مفید است.
و ما تسقط من ورقه الا یعلمها و لا حبّه فی ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین (انعام ـ 59)
انما قولنا لشیء اذا اردناه ان نقول له کن فیکون (نحل ـ 40)
و ما تشائون الا ان یشاء الله رب العالمین (تکویر ـ 29)
7 ـ جزا و پاداش:
یکی از مفاهیم قرآنی که در افزایش مراتب تاب و تحمل انسان مؤثر است مفهوم جزاء و پاداش در مقابل تکلیف و رنج های انجام واجبات و ترک محرمات است.
و نضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئا (انبیاء ـ 47)
فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره (زلزال ـ 7 و 8)
8 ـ توکل:
توکل به معنای واگذار کردن امور به خداوند و او را وکیل تامالاختیار دانستن در تمام امور و شئون زندگی، لذا این باور آدمی را در مقابل حوادث و سختی ها مقاوم می سازد.
و من یتوکل علی الله فهو حسبه انّ الله بالغ امره قد جعل الله لکل شیء قدراً (طلاق ـ 3)
قل حسبی الله علیه یتوکل المتوکلون (زمر ـ 38)
قالوا حسبنا الله و نعم الوکیل فانقلبوا بنعمه من الله و فضل لم یمسسهم سوء (آل عمران ـ 174)
9 ـ استعانت از خداوند:
بدیهی است انسان همیشه نیازمند به تکیهگاه قدرتمند است و هیچ قدرتی بالاتر از خالق قادر نیست. بنابراین استمداد از عنایات خداوند آدمی را در مواجهه با سختیها مقاوم و میزان طاقت او را بالا می برد.
بسم الله الرحمن الرحیم : اکثر مفسرین می گویند «باء» در «بسم الله» برای استعانت و کمک گرفتن از خدای متعال است.
استعینوا بالله واصبروا ان الارض یورثها من یشاء من عباده والعاقبه للمتقین (اعراف ـ 128)
راهکارهای افزایش تاب آوری اجتماعی
1 ـ تقویت ایدئولوزی و هدفمندبودن زندگی:
بر خلاف تفکر ماتریالیستی، قرآن کریم خلقت عالم وجود را هدفمند آفریده (ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک) و در این بین خلقت آدمی به عنوان اشرف مخلوقات برای کسب معرفت، هدایت و عبادت (و ما خلقتُ الجنّ و الانس الّا لیعبدون) مطرح شده است.
هدفمند بودن خلقت آدمی می طلبد که انسان در طی مسیر کمالات، خود را مکلف به تکالیف دانسته و به لحاظ باورمندی، تکلیف گرا باشد؛ هرچند برخی از فرامین الهی به ظاهر سخت و برخلاف توان اولیه انسان باشد. اگر مبنای فکری آدمی در مسیر هدایت الهی تقویت شود خود را برای عبور از قلل و موانع آماده ساخته تا به مقام قرب الهی نائل آید.
۲ ـ ایمان و آرامش:
علیرغم این که در علوم جامعه‌شناختی، رسیدن به رفاه و ابزار آسایش ملاک یک زندگی خوشبخت حساب می‌شود در معارف قرآنی ابزار آسایش وسیله‌ای برای رسیدن به هدف شمرده شده (المال و البنون زینة الحیاة الدّنیا) و اطمینان و آرامش روح و روان هدف کلیه نعمات مادی و دنیایی می باشد. لذا قرآن کریم تنها راه رسیدن به اطمینان و آرامش را ذکر و معنویت می داند (الا به ذکرالله تطمئن القلوب) ایمان به خداوند رمز اصلی طاقت آوری و تاب آوری انسان در زندگی دنیایی است .
۳ ـ معنویت گرایی و تقوا پیشگی:
از مهمترین راهکارهای افزایش تاب آوری در مقابل حوادث، گرایش به معنویت و تقواست. بر اساس آمار منابع معتبر، منشأ بسیاری از بزهکاریها، خیانتها، جمع‌آوری ثروتهای نامشروع، قتل و جنایتها ترس از فقر و عدم امکان مقابله در شرایط سخت است و این ناشی از فراموش کردن خدا و ترس از خداوند است.
آدمی در دامن معنویت قرار گیرد و با آموزه‌های توکل، صبر، رضا و تسلیم خود را بیمه کند، طبعاً آمار خشونتها کاهش یافته و این خود عاملی برای تعامل روانی جامعه بوده و طاقت فرسایی جامعه تبدیل به تابآوری جامعه خواهد شد.
و ان تصبروا و تتقوا لا یضرکم کیدهم شیئاً (آل عمران - ۱۲۰)
و من یتوکل علی الله فهو حسبه (طلاق ـ 3)
و ما تسقط من ورقة ألا یعلمها (انعام ـ 59)
همه این آیات مبیّن این است که با ترویج مفاهیم اخلاقی می توان جامعه تاب آور و صبور و آرام ساخت .
4 ـ علم آموزی و آموزش های خاص:
دین مبین اسلام با شعار «اقرأ باسم ربک» و دانش افزایی آغاز شده و مهمترین معجزه جاویدان پیامبر خاتم از نوع علم و دانش و کتاب است. قرآن به ما می آموزد که برای مدیریت کارآمدِ عمر یکبار مصرف خود، باید دانش‌پژوه بوده تا پیشرفت کنیم.
بدیهی است که بسیاری از دلایل بی تابی آحاد جامعه در مقابل حوادث طبیعی، ریشه در کمی علم و اطلاع از نحوه مقابله و مدیریت آن دارد.
اگر هر فردی مثلاً بداند در هنگام زلزله چه موقعیتی را برای حفظ جان خود انتخاب کند، طبیعی است که تلفات و خسارات آن کاهش می یابد و به صورت منطقی با آن مشکل مواجه می شود.
لذا یکی از وظایف انسان ها و به ویژه نهادهای مسئول، نهادینه کردن جایگاه آموزش‌های عمومی در مخاطرات است که طبعاً به افزایش میزان تاب آوری جامعه می انجامد.
اسدالله اسدی
مسئول دفتر نمایندگی ولی فقیه در هلال احمر خراسان رضوی