بنابر این وقتی از سواد رسانه ای سخن به میان می آید باید از لزوم آن برای دولتمردان و مسئولان غافل نشویم چرا که مدیریت تولید و توزیع بخش های زیر ساختی و قسمت های عمده ای از مدیریت فضای مجازی به عهده حکومت است. پس افزون بر این که مسئولان خود باید مجهز به سواد رسانه ای باشند و به تناسب آن را ارتقاء دهند، در توسعه سواد رسانه ای همگام با توسعه فن آوری ارتباطات در بین خانواده ها باید جدی باشند.
روشن است که با توجه به ضرورت توسعه فضای مجازی در وضعیت کرونایی باید دو نهاد حکومت و خانواده به کمک همدیگر در مدیریت و سلامت فضای مجازی هماهنگی و هم افزایی کامل داشته باشند و سواد رسانه ای و مهارتهای اعضاء خانواده به ویژه والدین را برای تدبیر هر چه بهتر در مقابل تهدیدات نهاد رسانه افزایش دهند.
برخی از نکاتی که نسبت به سواد رسانه ای در وضعیت کرونایی قابل توجه است عبارتند از:
1-تغییرات اساسی در نظام ارتباطات اجتماعی
در زمان گذشته و دوران ابزارهای ساده ارتباطی، انسان در سایه ارتباطات واقعی، اطلاعات خود را در مغز یا به سختی و کندی با کتابت ذخیره میکرد و عملیات تولید، ارسال و دریافت پیام را خود مستقیماً به عهده داشت، از این رو، می توانست اعضا و جوارح خود را به سرعت و سادگی مهار کند و بر آنها نظارت داشته باشد.
امروزه بشر با توسعه فناوری ارتباطات، این چهار عمل اصلی یعنی: تولید، توزیع، ارسال و دریافت پیام را به دست ابزارهای نوینی سپرده شده که اگرچه به تعبیر «مک لوهان» امتداد اعضاء و حواس خود انسان است، ولی از اختیار وی خارج اند.
2-ویژگی منحصر به فرد فن آوری ارتباطات
فناوری ارتباطات، ابزارهایی انسان گونه اند که انسان در سایه توسعه فناوری، این چهار عمل اصلی حوزه ارتباطاتی خود را به آنها سپرده است. استفاده از این فناوری به شیوه های متعدد با زندگی روزمره ما به ویژه در محیط خانواده عجین شده است و هر روز با سرعت بیشتری در زوایای زندگی ما توسعه می یابد.
اگر چه در عصر حاضر، وابستگی به این فناوری انسان گونه، در ابعاد فردی و اجتماعی به شدت ادامه داشته، اما وضعیت کرونایی باعث شده است رغبت به فضای مجازی به صورت چشمگیری بیشتر شود. این روی آوری اگر چه از روی ناچاری و تا حدودی مقطعی است اما روشن است که اگر فضای مجازی به درستی و به موقع مدیریت نشود پیامدهای بسیار مخرب و جبران ناپذیری برای خانواده ها پس از اتمام جولان کرونا ویروس خواهد داشت.
3-خانواده و خطرات اعتیاد رسانه ای
اعضاء خانواده ها در این وضعیت و ضرورت بهره گیری از فضای مجازی گویا با انسانی صنعتی، مأنوس و قرین شده روبرو می شوند و به راحتی با آن ارتباط برقرار می کنند، به قصه هایش گوش می دهند، از گفته هایش متأثر می شوند، درباره عملکردش قضاوت می کنند، آن را در بهترین نقطه منزل یا محل زندگی خود جای میدهند، به آن احترام می گذارند، بودن با آن را به هر کاری ترجیح می دهند و برخوردهایی از این دست که انسان فقط با بهترین و دلنشین ترین عزیزانش دارد.
مک لوهان زمینه های وابستگی و اعتیاد به رسانه ها را این گونه تحلیل می کند:
انسان چون میخواهد به طور مدام از حضور خودش مطمئن باشد، عادت خاصی را پذیرا می شود. برای مثال، همیشه سعی میکند تا دستگاههای رادیو و تلویزیون در دسترس خود را روشن نگه دارد. این نیاز و گرایش، کاملاً مستقل و بدون توجه به محتوای برنامه ها و حتی زندگی حسی فرد عمل میکند. نتیجه آنکه میتوان گفت فناوری، بخشی از بدن آدمی است.[1]
همین رسانه های جمعی هستند که قهرمانان فرهنگی می آفرینند و دیدگاههای مردم را درباره امور سیاسی و اجتماعی و حتی خود واقعیت شکل میدهند. در واقع همچنان‌که مک لوهان گفته است: «رسانه ها به تدریج به رسالت بدل میشوند».[2]
البته باید توجه داشت که انسان در مقابل فن اوری ارتباطات کاملا منفعل نیست. بشر در مسیر فن آوری ارتباطات در چند مقطع اساسی حضور دارد که اگر به صورت فعال این حضور را حفظ کند می تواند تکنولوژی رسانه را به نفع زندگی خود حفظ نماید. انسان در تولید، توسعه و بهره برداری از فن آوری ارتباطات و محصولات بر آمده از آن نقش اساسی دارد.
«فراموش نکنیم که فناوری، مخلوق ماست و باید تحت کنترل و نظارت ما باقی بماند. همانگونه که در پرورش، هدایت و حفظ سلامت مغز خود می کوشیم و حیطه، جهت و محتوای خود را در دست داریم، همینگونه هم باید فناوری و رسانه های جمعی را در شکل و محتوا تحت نظر بگیریم».[3]
4-ملاکهای توسعه فضای مجازی
نباید فراموش کرد که فناوری ارتباطات در کنار فرصتها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می کند، با ایجاد خلأهایی می تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. از این رو، اندیشمندان همواره نسبت به توسعه آن دغدغه هایی داشته و دارند. این نگرانی ها، از چالش هایی سرچشمه میگیرد که این فناوری در دو حوزه ساختاری و محتوایی برای خانواده ها ایجاد میکند
بی تردید فن آوری ارتباطات نیز مانند سایر بخش های تکنولوژی، مزایا و معایب نسبی برای خانواده ها دارد. بنابراین هم مسئولان و هم خانواده ها در هر جایگاهی که قرار دارند باید در توسعه و بهره گیری از فناوری ارتباطات به ویژه در وضعیت کرونایی به ملاک های ذیل بیشتر ملتزم باشیم:
ـ سودمند بودن برای فرد و جامعه؛
ـ بیشتر بودن منافع توسعه آن از ضررهایش؛
ـ سازگاری با اصول اعتقادی و ارزشهای دینی؛
ـ شناخت کافی از پیامدهای توسعه این فناوری؛
ـ کسب دانش مناسب برای بهرهگیری درست از آن؛
ـ دوراندیشی و تدبیر برای پیشگیری از آسیب های احتمالی؛
ـ مدیریت جبران خلأهایی که در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی پدید می آورد.
5-تهدیدات فضای مجازی
اُنس با شیوه ارتباطات سنتی و پیامدهایی که رسانه های نوین به دنبال دارند، یکی از موانع برای توجه ویژه به این ابزارهای نوین ارتباطی و فضای مجازی است. «شاید چون هنوز عرف مردم با این وسایل ـ نو دعوت به خیر ـ مأنوس نشده اند در پاسخ درنگ کنند و بگویند اجازه بدهید فکر کنیم، ولی این درنگ، ناشی از آشنایی تازه با این ابزارها و وسایل ـ نودعوت ـ است».[4]
برخی از نگرانیهای مربوط به توسعه فناوری ارتباطات، به حوزه عملیات و ساختار ذاتی آنها و برخی به عملکرد خانواده ها مربوط میشود. برای شناخت بیشتر فضای مجازی توجه به موارد ذیل ضروری است.
1-5. تمایز دنیای واقعی و مجازی
ارتباط در فضای واقعی با طبیعت انسان سنخیت دارد و مشکلی در نوع ادراک و روحیات انسان پدید نمی آورد. میزان و مقدار ادراک از عمق حقیقت، وابستگی عمیق و گستردهای با ابزار بیانی و وسایل تبادلی فرهنگ دارد. فرهنگ های شفاهی، مکتوب، تصویری، توهمی و تخیلی، هرکدام ساختار و عمق ویژه ای از مفاهیم ارائه می کنند که مرتبه ای از محدودیتها را با خود دارند و دامنه کاربرد و میزان آنها را تعیین میکند. بی گمان فرهنگ شفاهی، فطری ترین و سالمترین شکل ارتباطی بوده و میباشد.[5]
بی جهت نیست که در اسلام عموماً عبادات جنبه اجتماعی دارند و مشارکت اجتماعی و معاشرت با همنوعان، در شکل ها و فرصت های مختلف همواره مورد تأکید دین است. در ارتباط سنتی انسان مستقیماً با مخاطب روبرو میشود، تبادل احساسات به خوبی صورت می گیرد، بازخورد و پس فرست سریع اتفاق می افتد، تفاهم و مشارکت معنایی راحت تر شکل می گیرد، پیام بی واسطه و بدون تحریف منتقل می شود، ارتباط تبلیغی با فرهنگ مردم بسیار نزدیک و هماهنگ است و در یک کلمه، همه چیز در فضای طبیعیِ واقعی روی میدهد.
یکی از چالشها در این زمینه، آوردن مفاهیم و مناسک دینی از فضای واقعی به فضای مجازی است که موجب اثرپذیری آن مفاهیم و دستکاری مناسک میشود. برای نمونه، بردن مفاهیم دینی در قالبهای تفریحی و سرگرمی، چه بسا سبب افت قداست آنها و طرح آنها، در قالب آموزشی و ارشادی باعث افت مخاطب می شود.
چالش دیگر توسعه فضای مجازی این است که با توجه به تأثیرات گوناگون رسانه ها و کج کارکردهای فردی و اجتماعی آنها، برخی اندیشمندان نگران توسعه و بهره گیری حداکثری از آنها، بدون برنامه ریزی و ایجاد بسترهای لازم اند. از مهمترین پیامدها میتوان به کاهش مشارکت های اجتماعی اشاره کرد که میتواند سبب کمرنگ شدن اخلاق اجتماعی و خلوت شدن اجتماعات دینی شود.
محدودیت، سادگی و کندی، سه ویژگی برجسته نظام ارتباطات سنتی و واقعی بوده که هر سه ویژگی دستخوش دگرگونیهای عمیق و گسترده شده است. امروزه در نظام ارتباطات نوین، شاهد نامحدودی، سرعت و پیچیدگی شگفت انگیزی شدهایم. این دگرگونیها، نقطه عزیمت انسان به سوی تحولات فرهنگی ژرفی شده است.
جهانی که همه چیز در آن ممکن است و تحقق بسیاری از اتفاقات آن در دنیای واقعی امکانپذیر نیست. اما امروزه به کمک فناوری ارتباطات تا اندازه ای در عالم بیرون قابل تحقق است. بهترین تشبیهی که میتواند واقعیت دنیای مجازی را تا حدودی برای ما مجسم کند، این است که بگوییم دنیای مجازی، حلقه ای میان دنیای واقعی و دنیای خیال است به ما کمک میکند عالم خیال را به تصویر بکشیم و آن را ـ البته فقط به صورت مجازی ـ عینیت ببخشیم و حتی برای رسیدن به آمال خود در آن زندگی کنیم.
2-5. غرقگی در گرداب اطلاعات
ویژگی های فناوری ارتباطات، یعنی محدود نبودن، سرعت انتقال و امکان دسترسی کاربران به انبوهی از اطلاعات، در صورت بیتدبیری میتواند به صورت گردابی هولناک آنان را در خود غرق کند. بسیاری میگویند از این دریانوردی و موج سواری بر دریای اطلاعات لذت میبرند، ولی گاه احساس می کنیم مانند شاگرد جادوگری هستیم[6] و نمی توانیم نیروهایی را که در خدمت گرفته ایم، مهار کنیم و گرفتار ترس غرق شدن در سیلی می شویم که خود آن را به راه انداخته ایم. این اطلاعات از کجا می آید و چه بر سر ما می آورد؟[7]
طبع اولیه آدمی به گونه ای است که می خواهد کاملاً آزاد باشد و هر آنچه اراده می کند، محقق شود. قرآن کریم درباره آزادیخواهی انسان می فرماید:
(بَلْ یرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیفْجُرَ أَمَامَهُ)[8]
[انسان شک در معاد ندارد]، بلکه او میخواهد [آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت] در تمام عمر گناه کند.
دنیای مجازی، برای آدمی بستر کاملاً آزادی فراهم میکند تا با سهولت تمام هر آنچه را اراده می کند، به دست آورد. از این رو، در سایه فناوری ارتباطات هر کس میتواند هر پیامی را به هر مقدار، در هر جا، در هر زمان، با هر قالب، هرچند بار و بدون هیچ محدودیتی برای هر کس بفرستد یا متقابلاً از فردی دریافت کند.
این وضعیت، از عدم محدودیت و توسعه زمانی، مکانی و محتوایی فضای مجازی سرچشمه می گیرد. با این حال، انسان قادر میشود آنچه را اراده می کند، تنها با فشردن دکمه ای به راحتی انجام دهد. اما با توجه به نیازها و ویژگی های انسان، مصالح و مفاسد ارتباطاتی و اطلاعاتی او را چگونه و چه کسی باید در این فضای بی پایان ارتباطات و اطلاعات رد و بدل شده، مدیریت کند؟ آیا انسانی که خودش گرفتار جذابیت های دنیای مجازی است و تمایلاتش او را به هر سو می کشاند، میتواند در این آبشار اطلاعاتی، خیر و شر خود را تشخیص دهد و آن را مدیریت کند؟
6-چالش های محتوایی فناوری ارتباطات
بی تردید توسعه فناوری ارتباطات، پیامدهای مثبت و منفی در پی داشته و تعارض های آن با فرهنگ اسلامی، موجب دغدغه هایی برای متولیان فرهنگی شده است. اکنون به برخی از تعارض های آن با عناصر فرهنگ، یعنی باورها، ارزشها، هنجارها، نمادها و مصنوعات می پردازیم.
1 ـ 6. تعارض در سطح باورها
در هر فرهنگ باورها، اساس ارزشها، و هنجارها زاییده ارزش های آن هستند. از این رو، در ادیان آسمانی بر باورهای توحیدی تأکید بسیاری شده است. در سایه فناوری ارتباطات و نظریههایی چون آزادی اطلاعات، هر نوع باوری بی مهابا در رسانه ها مطرح میشود.
اسلام در مرحله نخست، اساس آموزه های خود را بر توحید، و در مرحله دوم، بر اخلاق و ملکات فاضله قرار داده است و نیز برای عموم کارهای فردی و اجتماعی دستوراتی داده و حدودی قائل شده است. آزادی به معنایی که در تمدن جدید ارائه میشود، در اسلام وجهی ندارد، بلکه این دین آسمانی، حدود دیگری برای آن در نظر گرفته است.[9]
در هدف زندگی و حدود آزادی اسلام و از نظر مکاتب مادی و انسان محور، فاصله بسیاری دیده می شود. در تمدن جدید، چون پایه و اساس کار بر حداکثر بهره برداری از مادیات قرار دارد، همه افراد از قید معارف و عقاید دینی آزادند و هر عملی بخواهد، مجازند به جا آورند.
به یقین از نگاه دین، اینگونه آزادی، روح انسانیت و ملکات فاضله را در انسان می کشد و او را تا حد حیوانات و حتی پست تر، تنزل میدهد[10] و از تکاملی که خداوند برای آدمی در نظر گرفته، باز می دارد؛ اما با توجه به ویژگی های فناوری ارتباطات، طرح باورهای بی اساس، الحادی و خرافی در رسانه های مختلف، موضوعی عادی است.
2 ـ 6. تعارض در سطح ارزش ها
طبیعی است که هر فرهنگ بر اساس ارزشهای خود دست به تولید و توزیع اطلاعات میزند و ارزشهای خود را در قالب برنامههای رسانه ای می ریزد. با توجه به عدم محدودیت توزیع برنامه ها در دیگر فرهنگ ها، عیناً همان برنامه ها به صورت گسترده و عمومی پخش می شود که خود، یکی از عوامل تعارض های اخلاقی و متزلزل شدن ارزش های اسلامی است.
پستمن که خود فرهنگ غرب را در دوره «تکنو پولی»[11] و نابود شده می بیند، خطر اطلاعات را اینگونه ترسیم می کند:
اطلاعات بسیار خطرناک اند، اگر جایگاهی معّین برای آنها وجود نداشته باشد؛ اگر متکی بر نظریه و تئوری مخصوص خود نباشند؛ اگر طرح و نقشه جامعی نداشته باشند که آنها جزئی از آن نقشه جامع را تشکیل دهند؛ و بالاخره اگر هدف و مفهوم و معنایی مافوق همه اینها نباشد که آنها را در خدمت خود قرار دهد و به استخدام خود درآورد ... بدین ترتیب است که اطلاعات نقش و چهره متافیزیکی پیدا می کند و ارزشی ماورای طبیعی می یابد و خود را جانشین هدف، وسیله و ثمره خلاقیت و اثر وجودی انسان می کند. در زیر لوای حکومت «تکنو پولی»، به آنجا کشانده می شویم که عمر خود را در راه تلاش برای راهیابی و دسترسی به اطلاعات سپری کنیم. این دیگر به ما مربوط نمی شود که بپرسیم چرا این چنین است و بالاخره حد و مرز این تلاش ها تا کجاست؟[12]
برخی از تعارض ها در اخلاق فردی و اجتماعی، از ساختار وضعیت این فناوری برمی خیزد. در موقعیت تعارض ارزش ها، رسانه های جمعی گاه به دلیل مزایای احترام به سنت اخلاق عمومی و حفظ نظام، گزارش دقیق رویدادهای مهم را قربانی می کنند.
نکته دیگر، ضرورت اطلاع رسانی و مرز بسیار ظریف آن با اشاعه منکرات است. این در حالی است که متولیان فضای مجازی و کاربران آن در مراحل مختلف، به رعایت اصول اخلاقی مقید باشند، وگرنه، درجایی که مروج بداخلاقی و بیبندوباری و اباحه گری باشند، مشکلاتش ناگفته پیداست.
3 ـ 6. تعارض در سطح هنجارها
وجه دیگر تعارض فناوری ارتباطات را باید در کارکردهای آن جست و جو کرد. رسانه ها با توجه به ویژگی اطلاعرسانی و جذابیتشان، از طرفی افراد را به شدت به خود وابسته می کنند و از طرف دیگر، هنجارهای مقبول متعارف را در فرهنگ های دیگر تغییر می دهند . این هنجارشکنی ها از نظر اخلاق اجتماعی می تواند بر پیکره جامعه، ضررهای جبران ناپذیری وارد کند.
از آنجا که دین اسلام، دینی کاملاً اجتماعی است و احکام فقهی و اخلاقی آن عموماً رویکرد اجتماعی دارد، با انزوا و فردگرایی که حاصل وابستگی به رسانه هاست، مخالف است. فردیت که تنها گوشه ای از پیامدهای منفی فناوری ارتباطات است، سبب کمرنگ شدن تعاملات اجتماعی و در نهایت، تعطیل ماندن اخلاق اجتماعی می شود.
با سست شدن هنجارهای اسلامی انتخاب سبک زندگی که از طرفی، دقیقاً منطبق بر فرهنگ الهی و از طرف دیگر، همسو با علایق و ارزش های اجتماعی باشد، مشکل تر میشود.بدین ترتیب، شخص در پیوندهای اجتماعی خود سخت گیرتر می گردد و دیگران نیز مشکل پسندتر می شوند. نتیجه تغییر هنجارها و جایگزینی معیارهای غیر دینی، سبب می شود سبک زندگی ما در ابعاد مختلف دچار دگرگونی عمیقی شود.
«تمام وسایل ارتباط جمعی بر ما نفوذ دارند و روی ما کار می کنند. نتایج تأثیر آنها از جهات شخصی، سیاسی، اقتصادی، زیباشناسی، روانی، اخلاقی، قولی و اجتماعی، آنچنان شدید است که هیچ گوشه ای از وجود فیزیکی و روحانی ما را دست نخورده به حال خود رها نمی کنند».[13]
4 ـ 6. تعارض در سطح محصولات
فناوری ارتباطات در کنار فرصت ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می کند، با ایجاد خلأهایی می تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. از این رو اندیشمندان اسلامی همواره درخصوص پیامدهای منفی توسعه آن دغدغه هایی دارند. این نگرانی ها از چالش هایی سرچشمه می گیرد. برخی از چالش های ساختاری فناوری ارتباطات را می توان در محصولاتی دانست که در فضای مجازی تولید، توزیع و مصرف می شود که چه بسا با فرهنگ اسلامی در تعارض باشد.
محصولاتی که در فناوری ارتباطات تبلیغ و اطلاع رسانی می شوند، متناسب با ارزشها، باورها و هنجارهای هر فرهنگ و جامعه است. این محصولات فرهنگی به وفور در حال تولید، توزیع و دریافت است. بخش بسیار زیادی از این محصولات، در قالب های مختلف به وسیله ابزارهای مدرنِ ذخیره سازی و به راحتی بین افراد رد و بدل می شود. بی گمان مصرف بی محابای این محصولات، به سلامت ارتباطی فرد و جامعه آسیب می زند.
اسلام درخصوص نگهداری، تولید، ارسال و دریافت پیامها، معیارها و توصیه های مهمی دارد. این در حالی است که انسان امروزی و مدرن با تسهیلاتی که فناوری ارتباطات برای تمایلات نفسانی او فراهم می کند، از انسانیت می گریزد و در گرداب محصولات رسانه ای، اصالت خویش را به فراموشی می سپارد و به ورطه حیوانیت سقوط می کند.
5 ـ 6. تعارض در سطح نمادها
بعد دیگر محتوایی و فرهنگی فناوری ارتباطات، نمادهایی است که به وفور نگهداری، تولید و فرستاده می شود. تولید و توزیع کلیپ ها، پیامها و برنامه هایی که با نهادهایی غیر اسلامی و گاه انسانی بدون لحاظ معیارهای فرهنگ اسلامی به مصرفگرایی، حرص، رقابت ویرانگر، و مشکلات اعتقادی و فکری می انجامد. نمونه هایی از نمادهایی است که با فرهنگ اسلامی در تعارض است.
پخش برنامه هایی مبتنی بر اندیشه های غیردینی با نمادهای متناسب با همان فرهنگ ها در لابه لای اخبار مهم، استثمار انسان ها و بهره برداری نامشروع از توجه آنان را در پی دارد. پیام های تند با تصاویر مبتذل، هم اخلاق عمومی را تخریب می کند و هم نیازمندی کاذب انسان ها را افزایش می دهد.
در فضای مجازی، برنامه های هیجانان انگیز، تخیلی، وحشت، خشونت و پورنوگرافی بروز می کند. آیین ها و نمادهایی که برخلاف باورها، ارزش ها و هنجارهای فرهنگ دینی است افزون بر آنکه موجب تضعیف نمادها و آیین های دینی می گردد، سبب مشکلات روحی- روانی و رفتاری مختلفی میشود.
حجت الاسلام و المسلمین حجت الله بیات
عضو هئیت علمی و معاون گروه روان شناسی و ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث
از مجموعع یادداشت های دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه ملی فضای مجازی
[1]. برای درک رسانه‌ها، ص80.
[2]. نک: جوان مسلمان و دنیای متجدد، ص345.
[3]. برای درک رسانه، ص 45.
[4]. تکنو پولی، ص129.
[5]. نک: موجودیت غرب و رسانههای نوین، ص153.
[6]. اشاره است به اثری از «پل دوکا» آهنگساز فرانسوی که شرح شاگرد جادوگری است که در غیاب استاد خود، ورد آب آوردن را می خواند. آنگاهکه نزدیک به غرق شدن در امواج آب می شود، یادش می آید که ورد بند آوردن آب را بلد نیست.
.[7] «اطلاعات و واقعیت در پایان سده»، جستارهایی در دین و رسانه(1)، ص215.
[8]. قیامت: 5.
[9]. نک: خلاصه تعالیم اسلام، ص40– 41.
[10]. اعراف: 179.
[11]. تکنوپولی نام یکی از کتابهای اوست. وی در این کتاب که نوع تعامل فرهنگ غرب را با فناوری به چالش کشیده است. نیل پستمن تاریخ بشر را در برخورد فرهنگ با تکنولوژی، به سه دوره ابزار، تکنوکراسی و تکنوپولی تقسیم می کند و معتقد است جوامع غربی به ویژه آمریکا در دوران تکنوپولی به سر می برند. پستمن این واژه را از ترکیب دو واژه تکنولوژی و منوپولی ابداع کرده به معنای «فرهنگ در انحصار تکنولوژی». او معتقد است چنین جوامعی دچار ایدز فرهنگی شدهاند و فرهنگ آنها قدرت دفاعی خود را از دست داده است.
[12]. نک: تکنو پولی، ص105 و 109.
[13]. آیینه جیبی آقای مک لوهان، ص29.