کرونا و نقش خانواده در مدیریت فضای مجازی

اگر چه این پیوند می تواند مبارک و دارای مزایای نسبی باشد اما مسئولان و اعضاء خانواده ها به ویژه والدین، نباید از این حقیقت غافل شوند که اگر فضای مجازی از طرف آنان به درستی مدیریت نشود مزیت های فن آوری ارتباطات در این موقعیت می تواند به تهدیدی جدی برای جامعه به ویژه نهاد خانواده تبدیل شود و علاوه بر این که آثار مخرب بالفعلی داشته باشد برای دوران پساکرونایی نیز مخاطرات بسیاری در پی داشته باشد.

بی تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتا ریشه کن خواهد شد، اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت. بنابراین لازم است همگان به ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.

با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل پی می‌‎گیریم:

الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی.

ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه ای.

ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی.

د) خانواده و مدیریت فضای مجازی.

الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی

بی تردید کسی نمی توانست پیش بینی کند زمانه ای برسد که اینگونه همگان به خانواده با دیدی این همه مهم و اساسی بنگرند و آن را مهمترین سنگر برای پیشگیری و مهار ویروس کرونا بشمارند  و این مقدار بر ماندن در خانه تأکید کنند. این بازگشت به خانه و خانواده گرایی اگر چه یکی از آثار مثبت و فرصت هایی است که ویروس کرونا برای ما به ارمغان آورده است اما طولانی شدن این وضعیت تا حدود زیادی همه ما را غافلگیر هم کرده است. چرا که اعضاء خانواده به ویژه والدین برای تدبیر منزل در این وضعیت چندان آمادگی نداشته اند.

خانواده پیکره ای است که اگر اعضاء آن به ویژه والدین به خوبی عمل کنند می تواند در مقابل هر مشکل و محدودیتی تاب آوری کند و نقش اساسی خود را به عنوان نهاد کوچک اجتماعی ایفا نماید. اگر خانواده با هدف مشترک و تعاملات صحیح با اعضاء و امکانات پیرامون خود ارتباط صحیح داشته باشد قطعا کارآمد تر خواهد بود. اما حقیقت آن است که خانواده ها در وضعیت کرونایی با محدودیتهای مختلفی مواجه شده است که ضرورتا باید نیازهای خود را در این وضعیت به مدد فن آوری ارتباطات برطرف کنند.

به عبارت دیگر شاید در وضعیت کرونایی هیچ بخشی از تکنولوژی نمی تواند به اندازه فن آوری ارتباطات و فضای مجازی محدودیت ها و خلاء های پیش آمده در نظام ارتباطات اجتماعی را پر کند. این نیازها که در وضعیت کرونایی کاملا متفاوت شده و افزایش یافته، سبب شده است خانواده ها از لحاظ کمی و کیفی ارتباط خود را با فضای مجازی ارتقاء دهند. نیازهایی افزایش یافته خانواده ها در وضعیت کرونایی عبارت اند از:

1) ادامه تحصیل مجازی

مقارنت وضعیت کرونایی و ایام تحصیلی و نیاز به ادامه تحصیل سبب شده است همه دانش آموزان و دانشجویان و به فضای مجازی و کلاسهای آنلای روی بیاورند و کلاسهای و برنامه های آموزشی خود را از طریق شبکه های اجتماعی و یا اینترنت دنبال کنند.

این روی آوری وابستگی نشان آن است که نه تنها کسی را نمی توان از استفاده اینترنت منع کرد بلکه حتی مسئولان والدین بر بهره برداری از فضای مجازی تأکید و اصرار دارند.

محدودیت تحصیل حضوری از طرفی و رها شدگی فضای مجازی از طرف دیگر، این نگرانی را در پی دارد که همگان به ویژه جوانان و نوجوانان به هر بهانه ای به فضای مجازی روی آورند و این نیاز مستمسکی برای توجیه وابستگی بیشتر خود به فضای مجازی بشود. طبعا منع کردن آنان نسبت به بهره برداری از فضای مجازی در این وضعیت کار پیچیده و دشواری است.

2) دید و بازدید مجازی

بعد دیگر نیازهای خانوادگی شرایط کرونایی، در دید و بازدید ها و مهمانی رفتن هاست. این خلاء ارتباطی نیز اشتیاق به فضای مجازی را صد چندان کرده است. زیرا ایجاد ارتباط با بستگان و دوستان یک نیاز طبیعی است و در این شرایط فضای مجازی امکانات ارتباطات نوشتاری، شنیداری و دیداری مناسب و جذابی را فراهم کرده است. بر آوردن این نیاز از طریق فن آوری ارتباطات نیز نه تنها همچون گذشته جای اشکال ندارد که به نوعی مورد توقع و تأکید همکان است. این وضعیت نیز یکی از عوامل انگیزشی برای اشتیاق داشتن در بهر گیری از فضای مجازی است.

3) خرید و فروش مجازی

بخش دیگری از نیازهای خانواده در وضعیت کرونایی، تهیه مواد خوراکی و سایر مایحتاج زندگی است. تأکید بر ماندن در خانه، طبعا محدودیت رفت و آمدهای بیرون از منزل را در پی داشته است. از این رو برخی ترجیح می دهند خرید و فروش های خود را بیشتر از قبل از طریق فضای مجازی دنبال کنند.

محدودیت در خرید و فروش حضوری به دلیل پیشگیری از شیوع ویروس کرونا نیز باعث شده است که بخشی از خانواده ها و فروشگاهها به بهره گیری از فضای مجازی بیشتر از هر زمان دیگری روی بیاورند.

4) اطلاعات و اخبار مجازی

حس کنجکاوی و نیاز طبیعی ما به اطلاعات و اخبار در محیط خانواده نیز یکی از نیازهای طبیعی است که در موقعیت کرونایی تشدید شده است. نگرانی از اوضاع عمومی ویروس کرونا و پیگیری اطلاعات و اخبار مربوط به حوادث و آمار مربوط به این ویروس نیز خانواده ها را بر آن داشته است که به فضای مجازی بیشتر از گذشته رو بیاورند.

راه اندازی رو به رشد کانالها و گروههای مختلف با موضوع کرونا ویروس و یا مسائل پیرامونی آن در شبکه های اجتماعی نشان دهنده این واقعیت است که یک پویش ویژه ای برای تولید، توزیع و مصرف اطلاعات و اخبار ایجاد شده است.

5) نیایش ها و عبادات مجازی

نیاز انسان به پرستش و تأمین این نیاز با حضور در اماکن مقدس، مساجد و زیارتگاهها بر کسی پوشیده نیست. اما ویروس کرونا با همه کوچکی و نامرئی بودنش حتی تجمعات عبادی و مساجد و زیارتگاهها را هم به تعطیلی کشانده است. از این رو بخشی از این نیازها ضرورتا از طریق فضای مجازی تأمین می گردد.

افزایش چشمگیر و بی سابقه تولید، ارسال و دریافت پیامهایی که بتواند بخشی از نیاز خانواده ها را به عبادت و نیایش را تأمین کند گویای این حقیقت است.

6) ادارات و مؤسسات مجازی

با تعطیل و یا نیمه تعطیل شدن ادارات و مراکز تولیدی و خدماتی در وضعیت کرونایی خانواده ها ناچارند امور اداری و کاری خود را از طریق فضای مجازی پیگیری کنند.

ویروس کرونا کاری کرده است که مهمترین جلسات مربوط به مهمترین دستگاههای دولتی نیز از طریق فضای مجازی و ویدئو کنفرانس برگزار شود. از این رو خدمات دولت الکترونیک و ضرورت توسعه کمی و کیفی آن در این وضعیت بیشتر به چشم می آید.

7) سرگرمی ها و تفریحات مجازی

یکی از ویژگی های کرونایی قرنطینه خانگی و حضور نداشتن در محیط های بازی و تفریحات به ویژه برای جوانان و نوجوانان است. این خلاء مهم باعث شده است بخشی از نیازهای روانی که در سایه تفریحات و سرگرمی های سالم برآورده می شد به ناچار از طریق فضای مجازی تأمین شود.

پاسخگویی به این نیاز باعث شده است انبوهی از پیامهای حاوی طنز و سرگرمی تولید، توزیع و دریافت شود و با جذابیتی که این نوع مطالب دارند اعضاء خانواده برای تخلیه احساسات و هیجانات خود و حتی جدا شدن از فشار روانی حاصل از وضعیت کرونایی بخش زیادی از فرصت های خود را به این موضوعات اختصاص دهند.

8) مشوق های های مجازی

نیازهای یاد شده از طرفی و مشوق های دیگر از قبیل: تأکید بر بهره برداری حداکثری از فضای مجازی و ارائه اینترنت رایگان به خانواده ها و جوایزی که با شگردهای مختلف برای اینترنت رایگان داده می شود. از طرف دیگر، عامل مهمی برای وابستگی هر چه بیشتر خانواده ها به فضای مجازی شده است. بخش دیگر مشوق های تأکیدات مسئولان نسبت به بهره گیری از فضای مجازی به عنوان جایگزین کارهای حضوری است.

این نیازها، مشوق ها و رهاشدگی بی سابقه، وضعیتی را برای خانواده ها ایجاد کرده است که اگر معلومات و مهارت خود را برای بهره گیری از ظرفیت ها و فرصت های فن آوری ارتباطات و پیشگیری از تهدیدات آن کسب نکنند بی تردید این وضعیت پیامدهای خطرناکی از قبیل: اعتیاد رسانه ای، سرگردانی، بحران هویت و تضعیف اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی را در پی داشته خواهد داشت.

اکنون که با بخشی از نیازها و عطش خانواده ها نسبت به بهره گیری از فضای مجازی آشنا شدیم. در ادامه به دو موضوع مهم برای توانمند سازی خانواده ها یعنی سواد رسانه ای برای توانمندی بیشتر در مدیریت فضای مجازی در وضعیت کرونایی می پردازیم.

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین حجت الله بیات (عضو هیأت علمی و معاون گروه روانشناسی و ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث) تهیه شده در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی

پژوهشگاه ملی فضای مجازی