اوقات فراغت فرصت طلایی است که می‌توان با آن، زمینه مناسبی برای رشد و بالندگی افراد را فراهم آورد به شرط آن که قدرش را بدانیم و با بی‌توجهی از کنارش نگذریم. در جوامع اولیه بین کار و اوقات فراغت مرز مشخصی وجود نداشت. اوقات فراغت نزدیک‌ترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی افراد دارد و و ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامعه نیز تنگاتنگ است، چون فرد می‌تواند در اوقات فراغت همان چیزی را که می‌پسندد انجام دهد، شخصیت نهایی خود را بازیابد و آن را ابراز کند.
بنابراین قابلیت‌های فرد بیشتر در عرصه اوقات فراغت جلوه‌گر می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در روم باستان فراغتِ گروهی پدیده تازه‌ای نبود و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت توده در این دوران جزو وظایف سردمداران، به‌شمار می‌رفته است. سقوط امپراطوری روم و گسترش مسیحیت روی اوقات فراغت و تفریح، اثرات عمیق و ماندگاری گذاشت. کلیسا بیشتر فعالیت های تفریحی را به جز آنها که به‌عبادت و آیین مذهبی مربوط بودند ممنوع کرد. کار مورد تمجید قرار گرفت و بیکاری امری اهریمنی قلمداد شد. اما در اواخر قرون وسطی با افول قدرت کلیسای کاتولیک و تجدید حیات انواع هنر و رشد اومانیسم، نگرش مساعدتری به فراغت ایجاد شد.
به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران فراغت به معنای واقعی آن مربوط به دوران تمدن صنعتی است، چرا که در این دوران کار از زندگی خصوصی جدا شد و به کارخانه‌ها انتقال یافت و در نتیجه زمان فراغت و زمان کار از یکدیگر تفکیک شد. از این‌رو، فراغت پدیده‌ای است تازه که با جامعه صنعتی و پدیده شهرنشینی به‌وجود آمده و آن را نمی‌توان با بیکاری قرون گذشته مقایسه کرد. اوقات فراغت زمانی است که شخص آن گونه که می‌تواند و می‌خواهد عمل می‌کند و چون عمل او پاسخ به انتظار دیگری نیست پس فعالیت در فراغت عملی تحمیلی و الزامی نیست و در نتیجه با نوعی طیب خاطر و رضایت انجام می‌شود.
در این گزارش به بررسی وضعیت فعلی اوقات فراغت به عنوان از تشکیل دهنده های مهم سبک زندگی در ایران پرداخته شده است و در پایان سیاست ها، خط مشی‌ها و برنامه‌هایی برای برون‌رفت از وضعیت موجود و نیل به وضعیت مطلوب پیشنهاد گردیده است.
تعریف اوقات فراغت
چنانچه از گروهی از مردم که به‌شکل تصادفی برگزیده شده‌اند، بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. عده‌ای ممکن است بر این بارو باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظایف باقی می‌ماند. در فرهنگ عمید درباره تعریف اوقات فراغت چنین آمده است: «فراغت در فارسی به معنی آسایش و آسودگی از کار و شغل است. آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزادشده از بار کار نیست، بلکه فعالیتی غیراجباری است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به‌منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع» (عمید، 1378، 15: 906).
از دیدگاه الهی اوقات فراغت در کنار اوقات کار قرار دارد و فرصتی است که باید از آن برای پاسخ دادن به حسن کمال‌جویی بهره‌برداری کرد.
انواع اوقات فراغت
جامعه شناسان، به لحاظ اهمیت و نقش اوقات فراغت در تکوین شخصیت افراد جامعه به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان، طبقه‌بندی‌های گوناگونی برای این موضوع انجام داده‌اند که از معروف‌ترین آنها چنین است:
1) فراغت بیمارگونه (بی‌برنامه): ایستادن سرکوچه یا سرگذر، شیوه‌های اصلی گذران فراغت بی‌برنامه است. نوع گذران فراغت، پی‌آمدهای ناخوشایند فردی و اجتماعی را در پی دارد.
2)فراغت انفعالی (غیرفعال): فرد در آن، پذیرنده محض است و او در این وضعیت، فقط دریافت‌کننده محرک‌های صوتی و تصویری است، نظیر گوش کردن به رادیو، تماشای تلویزیون، استفاده از اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای. این نوع فراغت خود با اطلاعات بی‌شماری (چه مثبت و چه منفی) روبه‌رو می‌شود و فرد را گیرنده صرف دانش و نه عامل به آن بار می‌آورد. در نتیجه، اراده و نوآوری مخاطبان از آنان گرفته می‌شود.
3) فراغت فعال: در این نوع فراغت فرد برای فعالیت های فردی و اجتماعی تحرک، پویایی و حضور فعال و اثرگذار دارد. چنین فرآیندی، زمینه مساعدی را برای رشد شخصیتی و بلوغ اجتماعی و نیز شکوفایی استعدادهای او فراهم می‌آورد. این نوع فراغت، نقطه مقابل فراغت انفعالی است که به منزله نوعی کارگاه آموزشی متنوع است که شخص در آن ضمن نقش‌آفرینی، جنبه‌های مختلف وجودی خود را کشف و به‌عنوان یک «شهروند مطلوب» شناخته می‌شود.
کارکردهای اوقات فراغت
اندیشمندان، کارکردهای گوناگونی برای اوقات فراغت قائل شده‌اند اما وجوه مشترک دیدگاه‌های این اندیشمندان دست‌کم شامل مواردی از جمله: استراحت، تجدید قوا و تمدد اعصاب، تفریح و سرگرمی، کسب معلومات و شکوفایی استعدادها می‌شود. بنابراین برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت مانع از گسترش بزهکاری شده و در شکل توسعه‌یافته می‌تواند افراد جامعه را مسئولیت‌پذیر، جامعه‌پذیر و مشارکت‌جو به بار آورد.
کارکردهای اوقات فراغت به شرط فارغ بودن از اجبار و وظایف اجتماعی، نداشتن هدف سودجویانه، احساس رضایت مندی، انتخاب به نحو آزاد و دلخواه، نداشتن هدف سیاسی یا عقیدتی، محقق می‌شود.
مقایسه استانداردهای جهانی و ایرانی اوقات فراغت
اوقات فراغت، اثری بسیار مهم و انکارناپذیر در شکل‌گیری شخصیت جوانان و نیز در فرآیند هویت‌پذیری آنان دارد. استاندارد جهانی اوقات فراغت در جهان با استاندارد اوقات فراغت در ایران تفاوت معنادار و چشمگیری دارد و در حقیقت، مردم ایران اوقات فراغت بیشتری دارند.
در توصیف وضع موجود باید گفت که در مقایسه ایران با جهان، اوقات فراغت در ایران ۹۰ روز در سال و در جهان ۸۰ روز در سال است. همچنین از ۸۷۵۰ ساعت عمر یکساله انسان، ۶۸۳۰ ساعت به فراهم‌کردن نیازهای ضروری و ۱۹۲۰ ساعت اختصاص به فراغت دارد. آمار دستگاه‌های فعال در برنامه فراغتی نشان می‌دهد که ۲۱ درصد از نوجوانان و جوانان کشور تحت پوشش برنامه‌های فراغتی قرار دارند.
میانگین ساعت فراغت روزانه جهانی، 5 ساعت و در ایران، 6 ساعت است. استاندارد اوقات فراغت در ایران بیش از استاندارد جهانی است و این مسئله، نگران‌کننده است، زیرا نشان بی‌اهمیتی فردی به‌کار و تلاش است. در فرانسه نیز تلویزیون همچنان اولین وسیله گذران اوقات فراغت جوانان است. بیش از180 شبکه فرانسوی به طور متوسط 3 ساعت و15 دقیقه از وقت هر شهروند فرانسوی را در روز می‌گیرد. البته در مورد اولویت نخست یعنی تلویزیون، جوانان و نوجوانان ایرانی نیز مشترک هستند؛ به‌ویژه برنامه‌های ورزشی صداوسیما که نیمی از این زمان را به خود اختصاص می‌دهد. هرچند که تماشای ویدیو و لوح فشرده، استفاده از اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای در پرکردن اوقات فراغت نوجوانان وجوانان ایرانی رقابت تنگاتنگی با تلویزیون دارند.
نقاط قوت و ضعف اوقات فراغت در کشور
برخی نقاط قوت در زمینه اوقات فراغت در کشور عبارتند از:
- توسعه تشکل های غیردولتی و نهادهای مدنی درباره برنامه‌های اوقات فراغت جوانان؛
- حضور جدی بخش خصوصی در تولید ابزارها و کالاهای فراغتی و متنوع شدن کالاها و اقبال استفاده کنندگان؛
- شیوه‌های مدرن گذران اوقات فراغت
- افزایش استقبال جوانان برای حضور در برنامه‌های فراغ.
برخی نقاط ضعف شامل موارد ذیل است:
- بی‌‌تناسبی برنامه‌های عرضه شده با میزان فراغت مورد نیاز جوانان؛
- پایین بودن سهم هزینه‌های اوقات فراغت در سبد خانوار؛
- بالا بودن جمعیت جوان و محدودیت امکانات و فضاهای فراغتی در سطح ملی؛
- رشد کند صنعت اوقات فراغت.
فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی اوقات فراغت
فرصت‌های پیش رو درباره اوقات فراغت عبارتند از:
- فرهنگ و هویت غنی دینی و ملی جوانان ایرانی؛
- متنوع شدن برنامه‌های فراغتی و عرضه برنامه‌های جدید فراغتی؛
- بالا رفتن آگاهی افراد جامعه؛
- افزایش امکان دسترسی آسان جوانان برای استفاده از امکانات فراغتی.
تهدیدها نیز عبارتند از:
- غلبه کردن گذران اوقات فراغت جوانان از طریق فضاهای مجازی؛
- افزایش گرایش جوانان به استفاده از برنامه‌های فردی گذران اوقات فراغت؛
- بالا بودن نرخ بیکاری جوانان در مقایسه با بزرگسالان؛
- پایین بودن سطح رفاه اجتماعی.
نتیجه‌گیری
با بررسی وضعیت اوقات فراغت به عنوان مؤلفه‌های مهم سبک زندگی در جامعه به آن اشاره کرده‌اند که محققان طی مطالعات مختلف، می‌توان نتیجه گرفت که اول، خانواده در برآورده ساختن نیازهای فراغتی بیشترین سهم را ایفا می‌کند و برخی از آداب و رسوم و سنت‌های مذهبی و ملی خانواده‌های ایرانی در شکل‌گیری اوقات فراغت نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، دوم، در میان اشکال مختلف گذران اوقات فراغت، بیشترین سهم مربوط به فعالیتهایی است که فرد در وضعیت منفعل و اثرپذیر قرار دارد و پرداختن به فعالیت هایی که حضور فعال فرد را می‌طلبد، با استقبال کمتری همراه است، سوم، بیشترین رویکرد به سمت فعالیتهایی است که به لحاظ اقتصادی، هزینه بر نیستند و تحقق آنها نیاز به هیچ‌گونه تسهیلاتی ندارد. چهارم، الگوی فراغتی به ویژه در بین جوانان، در حال تغییر است و نقش ابزارهای و فناوری‌های مدرن نظیر بازی های رایانه‌ای و اینترنت به شکل گسترده‌ای در حال افزایش است.
سیاست‌ها و خط مشی‌های پیشنهادی
در این بخش می‌توان به موارد زیر اشاره و توجه کرد:
- گسترش مشارکت بخش غیردولتی در زمینه اوقات فراغت مردم جامعه از طریق بسیج امکانات و جلب مشارکت های مردمی؛
- ایجاد فضا و عزم و اراده ملی در سطح جامعه در جهت اهتمام به اوقات فراغت افراد جامعه؛
- گسترش مداخله و مشارکت جوانان؛
- مشارکت همه جانبه‌ی سازمانها و نهادهای فعال در حوزه اوقات فراغت بهینه سازی امکانات موجود افزایش زیرساختهای سیاحتی و گردشگری؛
- گسترش فضاهای فراغتی و لحاظ کردن نیازهای فراغتی افراد جامعه؛
- حمایت صنعت بیمه از صنعت اوقات فراغت توسعه کمی و کیفی برنامه‌های فراغتی از طریق ارتقا و اصلاح نگرش جامعه؛
- روزآمد کردن محتوای برنامه‌های فراغتی و استفاده بهینه از شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی؛
- توجه به اصل انعطاف‌پذیری، اصلاح‌پذیری و تحقق‌پذیری در برنامه‌های اوقات فراغت افراد.
برنامه‌ها و اقدامات پیشنهادی
این برنامه‌ها شامل موارد ذیل است:
- اصلاح نگرش و فرهنگ‌سازی در این زمینه؛
- تقویت نقش خانواده و نهادهای مدنی و همچنین بخش خصوصی در برنامه‌های فراغتی؛
- بهینه‌سازی زیرساختهای فراغتی؛
- توسعه کمی و کیفی برنامه‌های فراغتی؛
- توانمندسازی ساختارهای اجرایی مرتبط با اوقات فراغت افراد جامعه.
حسین هنرور صدیقیان
دانشجوی دکتری سیاستگذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام قم
فهرست منابع
- آزاد ارمکی، تقی و غلامرضا غفاری (1383) جامعه‌شناسی نسلی در ایران، تهران: جهاد دانشگاهی
- دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی (1390) طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور، تهران: دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی
- دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی (1390) طرح بررسی وضعیت گذران وقت مردم شهری و روستایی کشور، تهران: دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی
- سازمان ملی جوانان (1381) نحوه گذران اوقات فراغت جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان
- سازمان ملی جوانان (1384) نحوه گذران اوقات فراغت جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان
- سازمان ملی جوانان (1388) پیمایش ملی ارزش‌های و نگرش‌های جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان
- عمید، حسن(1378) فرهنگ فارسی عمید، ج پانزدهم، تهران: امیرکبیر
- کشاورزی، محمدعلی (1386) مسائل نوجوانان و جوانان، تهران: نشر روزبهان
- گودرزی، محسن (1387) گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی ایرانیان در سال 1383، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی
- مرکز تحقیقات صداوسیما (1388) سنجش میزان رضایت مخاطبان از اخبار صداوسیما، تهران: مرکز تحقیقات صداوسیما
- مینایی، بهروز (1388) مصاحبه با روزنامه همشهری، 18/1/1388
- نوری‌نیا حسین و سلیمان پاک‌سرشت (1388) بررسی پیامدهای کاربرد فراغتی، در مجموعه مقالات همایش اوقات فراغت در شهر تهران، تهران: مؤسسه نشر شهر
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1382) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، موج دوم، تهران: دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی