امداد، انسانی‌ترین وجه حیات انسان‌هاست

پژوهشکده مطالعات علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری هلال‌احمر، شنبه دوم آذر ماه نشست علمی تخصصی «امداد و اخلاق» را با حضور اساتید حوزه، دانشگاه و جمعی از مسئولان جمعیت هلال‌احمر برگزار کرد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حوزه نمایندگی ولی فقیه در هلال احمر به نقل از تارنمای اطلاع رسانی جمعیت، در این نشست پژوهشگران حوزه امداد به ارائه آخرین مقالات و پژوهش های خود در زمینه امداد و اخلاق پرداختند.

محمد منصورنژاد استاد دانشگاه در این نشست در مورد «حضور اخلاق در فرآیند امدادگری» سخن گفت و افزود: کنش امدادی، اخلاق و فعالیت امدادگران رابطه مثبت و مستقیم دارند و در برخی از شرایط می‌توان آنرا در مقوله اخلاق قرار داد. کنش امدادی و اخلاق فراتر از انسان ها است. زمانی که از کنش انسانی سخن می گوییم وصفی اخلاق پذیر را در نظر داریم.

این پژوهشگر گفت: کنش‌های متفاوتی از امداد برداشت می شود. به عنوان مثال در کنش ستیزه که ضد اخلاق است، فرد به بهانه مددکاری به دیگران آسیب و لطمه می زند. کنش اخلاقی فعالیت‌هایی است که برای کمک به دیگران بدون در نظر گرفتن پاداش برای کنشگر انجام می شود. در کنش امدادی هم فرد برای دریافت حقوق به انجام فعالیت‌های امدادی اقدام می کند.

محمد منصورنژاد ادامه داد: امداد از دو جنس است؛ امداد زمینی و امداد فرا زمینی، امداد فرا زمینی امداد غیبی است که در فرهنگ دینی اعتقاد به غیب و امداد های غیبی از باورهای قطعی افراد محسوب می شود. امدادهای زمینی نیز کمک هایی از جنس انسان های خاکی و زمینی است که این وجه امداد تنها ویژه انسان ها نیست و در حیوانات نیز به وضوح مشاهده می شود. کمک سگ‌ها برای یافتن انسان ها از زیر آوار از این نوع هستند.

او گفت: امداد انسانی اقسامی دارد که یک نمونه‌ی آن اخلاق است. امداد وظیفه ای است که طی آن امدادگر برای امرار معاش فعالیت می کند؛ مانند امداد خودروها و یا افرادی که در بهزیستی و خانه های سالمندان فعالیت می کنند. گاه امدادگر به قصد سود جویی نامشروع و اغفال فعالیت می کند؛ مانند امدادخودرویی که با وجود اطلاع از برطرف شدن مشکل خودرو آن را به تعمیرگاه می برد و یا بیمارستانی که تنها برای منفعت، بیمار را عمل جراحی می کنند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: امداد مورد بحث ما فراتر از شغل است و در آن از خودگذشتگی وجود دارد. وجه دیگر ترکیبی از فعالیت حرفه ای و اخلاقی است.

وی از مثلث امداد یاد کرد: مثلث امداد از سه وجه امدادگر، مددجو و امداد تشکیل شده است. هر سه وجه این مثلث امکان گره خوردن با ایثار را دارد. به عنوان مثال فرد داوطلبانه مسئولیتی را پذیرفته و یا خدمات ایثارگرانه ای را ارئه می دهد. امداد شونده نیز دارای شرایطی است؛ گاهی مددجو از روی شرم نیاز خود را اعلام نمی کند. خود امدادی نیز باید در شرایطی انجام شود که به عزت نفس فرد آسیب نزند.

منصورنژاد افزود: تجربه نشان داده بزرگترین لطمات کشور از فقدان افراد متعهد است. اگر انسان ها متعهدانه عمل کنند، نیازی به تهییج عاطفی آنها نداریم و ایران به بزرگترین ذخایر اجتماعی و فرهنگی دست خواهد یافت.

علل کمرنگ شدن همیاری

بیژن عبدالکریمی، سخنران دیگر این نشست بود که با موضوع «موانع متافیزیکی همیاری و امداد» سخن گفت: فهم جهان مسئله‌ی ساده‌ای نیست، هر چه انسان متفکرتر باشد فهم جهان برای او دشوارتر خواهد بود. اگر بخواهید با مردم این زمانه مشارکت کنید، باید با زبان آنها سخن گفته و از آنها شناخت کافی داشته باشید. این مسئله برای فرهنگ هر قوم و نژاد نیز متفاوت است.

این استاد دانشگاه گفت: وقتی مسئله امداد مطرح می شود باید از خودمان بپرسیم چرا مردم در حوزه امداد فعال نیستند. این نقص را باید در دانشگاه، آموزش و پرورش، خانواده و…. جستجو کرد. در کشورهایی که ارزش اسلامی دارند، روحیه فعالیت‌های بشر دوستانه پر رنگ تر است. زمانی هم که این روند را نمی توانیم مشاهده کنیم باید به فرهنگ آن دوره خاص نگاه کنیم.

عبدالکریمی افزود: روح فرهنگ، فلسفه و تفکر است و برای پی بردن به سئوال باید با روح فرهنگ آشنا شویم. جامعه ما بسیار سیال بوده و در حال پوست اندازی است. برای فهم مشکلات جامعه اول باید به این اصل اعتقاد داشته باشیم.

او مهمترین موانع نظری ظهور همیاری و امداد را مرگ انسان و اخلاق، مصرف به عنوان نهایی ترین آرمان بشری، تضعیف همبستگی اجتماعی، مرگ حیات دینی، پایان حیات معنوی، انقطاع از سنت و میراث فرهنگی و عدم وجود تکیه گاه نظری به منزله پشتوانه عملی اخلاق اجتماعی عنوان کرد.

مراقبت، توجه به فقر وجودی “دیگری” است

حسن محدثی نیز در این نشست به موضوع «تاملی در باب اخلاق مراقبت» پرداخت و گفت: آدمی از رهگذر درک بیماری، ضعف، مرگ و تجربه هایی از این دست، رفته رفته به درکی از فقر وجودی و درک تناهی خویش نائل شد. درک از فقر وجودی خویش ما را به سمت درک تناهی وجود دیگری می برد.

او افزود: برمبنای این همدلی وجودی، می‌توان نوعی اخلاق را سامان داد. این اخلاق مراقبت بیش از آنکه ریشه در دگرخواهی داشته باشد، ریشه در نوعی خود خواهی دارد.

این استاد دانشگاه گفت: مراقبت در اینجا یعنی توجه عمیق به فقر وجودی آن “دیگری” و به طور کلی به بی اتکایی وجودی آن “دیگری” است.

او ادامه داد: اخلاق مراقبت به ما می آموزد که با درک این فقر وجودی و غربت بنیادی انسان، بکوشیم تا از درد و رنج دیگری بکاهیم و از زندگی دیگران نیز محافظت کنیم تا از وسعت درد و رنج انسان کاسته شود. مراقبت از دیگری در این معنا می تواند رفتاری غربت زدایانه تلقی شود. از این منظر، می توان نوعی اخلاق مراقبت را آموزش داد که نقطه آغاز آن درک تناهی خویشتن و نیازمندی به یک وجود نامتناهی است.

حسن محدثی گفت: “دیگری” انسانی برای من اگر چه واصل به نامتناهی نیست اما می تواند سرآغاز شکل دهی زنجیره ای از دیگری ها باشد. اتصال به زنجیره ای از دیگری ها سرچشمه امید در پهنه غربت است. از نگاه اخلاق مراقبت، این نوع پایبندی به اصول اخلاقی که بی اعتنا به درد و رنج دیگری باشد، منزه طلبانه و انتزاعی است. پیوند اخلاق مراقبت با درک از انسان سیاسی، صورتی از یاریگری عمومی سازنده را تحقق خواهد بخشید.

“اخلاق خدمت” معطوف به کاهش رنج دیگری است

سید جواد میری نیز در این نشست در رابطه با «جامعه‌ی اخلاقی و کنش دگرخواهانه» سخن گفت. او بیان کرد: هنگامی که از هلال‌احمر سخن می گوییم دقیقا ازچه مفهومی صحبت می کنیم؟ آیا از نهادی بروکراتیک برای رتق وفتق امور لجستیک در هنگام بحران ها و بلایای طبیعی سخن می گوییم؟ خیر؛ این مفهوم دایره معنایی وسیعتری دارد.

او افزود: اگرچه هلال احمر مشخصات یک سازمان و نهاد بروکراتیک و اجتماعی را دارد، اما این نهاد ابعاد دیگری نیز دارد که بدون درک آن نمی توانیم شاخص های مهم آن را که همان “کاهش آلام بشری” است، درک کنیم.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: این ساحت صرفا تقلیل پذیر به سازه های بروکراتیک و کارمندوارگی نیست، سخن گفتن از هلال احمر سخن از تاریخ، درد و رنج انسان ها است. همچنین این موضوع که انسان ها چگونه با درد و رنج انسان های دیگر مواجه می شوند.

سید جواد میری افزود: هلال احمر به عنوان یک سازمان نیاز به پیشرفته ترین متدهای مدیریتی دارد ولی تقلیل آن به یک سازمان در معنای مصطلع آن نمی تواند اهداف اگزیستانسیال آن‌را محقق کند. زیرا کنش داوطلبانه بخشی از فهم انسان از اگزیستانس خویش است و هلال احمر بدون ارجاع بنیادین به این اقلیم اگزیستانس غیر قابل فهم است.

او گفت: رکن اصلی انسانیت قوه اختیار اوست و هر که اختیارش بیش از اگزیستانسش باشد، فربه تر است و هر که از وجود خویش در راه کاهش آلام، درد و رنج دیگری بهره می جوید، انسان‌تر. این نوع فهم اگزیستانسیال از خویش و دیگری خمیرمایه “اخلاق خدمت” است که معطوف به کاهش رنج دیگری است.

امداد، انسانی‌ترین وجه حیات انسان‌هاست

سخنران دیگر این نشست، قاسم پورحسن بود که به موضوع “دیگری و امداد” پرداخت و گفت: بعد از جنگ جهانی اول انسان ها توانستند درد و سپس دیگری را حس کنند. یکی از مباحث بنیادین امداد و اخلاق بحث “دیگری” است. این مسئله به ظاهر فلسفی است اما در ذات، امری انضمامی است و در نقد از رویکردی انتزاعی می کوشد تا متوجه نیازهای بنیادین و اخلاقی شود.

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی افزود: بسیاری از منتقدان معتقدند، تاریخ بشریت ذاتا تاریخ توجه به من بوده است و تنها در پرتو اخلاق و دین است که انسان ها متوجه اهمیت دیگری می شوند. دیگری و امداد سبب شکل‌گیری اخلاق اجتماعی هستند.

او گفت: در مسئله امداد و دیگری احساس مسئولیت اجتماعی، عشق به دیگری و دیواری بلند وجود دارد. امداد، بارزترین ابزار اخلاق است و وقتی درگیر کمک به دیگران می شویم یعنی انسانیت در ما زنده است.

پورحسن ادامه داد: اگر دیگری را همچون خویش تلقی کنیم دغدغه درونی در انسان شکل می‌گیرد، در چنین وضعی واجد احترام به دیگران و مسئولیت اجتماعی خواهیم شد. تا زمانی که این احساس در ما باشد، اخلاق و انسانیت در ما وجود خواهد داشت. هر جامعه ای که بتواند فهمی از دیگری و خویشتن داشته باشد فهمی از یاری و امداد دارد. امداد انسانی ترین وجه حیات انسان ها است.

امداد، به مثابه کنش اخلاقی

در بخش دیگری از این نشست، رحیم محمدی به ارائه‌ی مقاله «امداد به مثابه کنش اخلاقی» پرداخت و گفت: گروهی از پژوهشگران و اهل نظر بر این باورند که در زندگی شهری جدید و در عصر مدرن، کمک کردن به دیگری و امدادرساندن به نیازمندان در شرایط مختلف، به شغل یک گروه که در سازمان های بورکراتیک و شرکت های حرفه ای و تجاری شاغلند، محدود، یا حداکثر به تعدادی موسسات خیریه کاسته شده است.

او افزود: عموم شهروندان و همگان توجه به این موضوع را از دست داده اند که نیازمندان و مددجویان از کمک های بی چشم داشت، انسانی، عاطفی و اخلاقی همنوعان خود محرومند.

رحیم محمدی گفت: گروهی دیگر نیز بر این باوند کسانی که توان خرید امداد و کمک دارند، اقلیت ثروتمند جامعه هستند، این امداد را از شرکت، موسسات و سازمان های مربوطه خریداری می‌کنند و کسانی که این توان را ندارند، اکثریت اعضاء جامعه هستند که رها شده باقی می مانند.

او تاکید کرد: جامعه ما هنوز ارزش ها و همچنین جهان مدرن را به صورت کامل نساخته است و اگر جامعه ایرانی به همه جوانب مدرن شدن نائل شود، می تواند مثل اغلب جوامع مدرن به این مسئله پاسخ دهد و راه حل های خود را به ‌روزرسانی کند. بنابراین نباید با مدرنیته ستیزه کرد، بلکه مدرنیته را باید فهمید و زندگی کرد.

این استاد دانشگاه افزود: در فلسفه مدرن انسان غایت است، به عبارت دقیق تر فلسفه مدرن فهمیده شد که انسان غایت است. شاید کانت اولین فیلسوفی بود که این معنا را به صراحت آشکار کرد و گفت انسان غایت است. اما در جامعه شناسی و علوم اجتماعی، این غایت بودن انسان جور دیگری معنا شد و انسان را “کنشگر” تعریف کرد.

او گفت: به قول ماکس وبر ” انسان مدرن” غالبا “کنشگر معقول” است. اما انسان فقط کنشگر نیست که عقلانی یا غیرعقلانی عمل کند، بلکه “انسان وجود است” یعنی وجود جامع که عقلانیت، کنش، جان، روان، اخلاق، بی اخلاقی، احساس، عاطفه، ارزش، آرمان، عشق، محبت، دوستی، خشم، نفرت، کینه، خود خواهی، زشتی، پلیدی دارد. اما متاسفانه این جامعیت انسان و همه چیز بودن او از طریق فروکاسته شدن او به کنشگر، مورد غفلت واقع شده است.

رحیم محمدی ادامه داد: اگر امروزه انسان در علوم اجتماعی – انسانی همانگونه که هست، به صورت انسان جامع و وجود فهمیده، مفهوم پردازی و توضیح داده شود، آنوقت اخلاق، مناسبات اخلاقی و جامعه اخلاقی به درستی فهمیده خواهد شد. البته اخلاق در اینجا صرفا اخلاق دینی نیست و هر نظام اخلاقی عام، عقلانی و انسانی می تواند باشد.