شاید بتوان اولین جرقه های شکل گیری این حرکت را در ده سال قبل تر از آن جستجو کرد. در سال 1332 محمدرضا پهلوی که از کشور گریخته بود، با کمک آمریکایی ها و کودتایی که در 28 مرداد 1332 توسط آن ها شکل گرفت، به کشور بازگشت. با شروع به کار این دولت، محمدرضا پهلوی که بعد از کودتا پایه های سلطنت خود را مستحکم می دید، به سمت تقابل با روحانیت و علما پیش رفت و سیاست های ضد اسلامی را پایه ریزی کرد که انقلاب سفید و غائله انجمن‌هاى ایالتى و ولایتى از بدترین نمونه های آن ها بود.
در سال 1342 و پس از فاجعه خونین مدرسه فیضیه قم، واکنش‌هاى امام و روحانیت در برابر این وقایع موجب تحولاتى گسترده در تاریخ مبارزات مردم مسلمان ایران شد. امام خمینی(ره) به مناسبت چهلم حادثه فیضیه دعوت به برگزاری مجلس ختم کرد و در سخنان کوبنده‌ای پرده از جنایات شاه و اربابان آمریکایی و اسرائیلی او برداشت و سیاست های دولت را مورد حمله قرار داد.
در پی این سخنرانی در سحرگاه 15 خرداد 1342، عوامل رژیم شاه به خانه حضرت امام(ره) در قم یورش بردند و ایشان را دستگیر و به زندانی در تهران منتقل کردند.
در روز 15 خرداد با رسیدن خبر دستگیری امام(ره) ، اعتراضات گسترده ای در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز شکل گرفت. تظاهرات تبدیل به شورش گسترده خیابانی شد. مأموران نظامی به روی تظاهر کنندگان آتش گشودند و مردم نیز با چوب و سنگ به دفاع از خود برخاستند.
فجیع ترین حادثه آن روز قتل عام دهقانان کفن پوش ورامینی بود که در پشتیبانی از امام(ره) راهی تهران شده بودند.
هرچند قیام پانزدهم خرداد، چند روز بیشتر طول نکشید، اما به دلیل اهداف و انگیزه های والای الهی و اسلامی که داشت، تاثیرات بلند مدت خود را بر روند سیاسی و اجتماعی ایران باقی گذاشت به گونه‌ای که امام خمینی(ره) در تاریخ 1/ 6/ 1349 فرمودند:"15 خرداد از خاطره‌ها محو نخواهد شد و باید در سالروز آن، هر چه بیشتر آن را زنده نگه داشت، پانزده خرداد که مصادف با دوازدهم محرم بود؛ سند زنده مخالفت شجاعانۀ ملت ایران در مقابل استبداد عمال اجانب و استعمار چپ و راست بود."
عمده ترین نتایج، آثار و پیامدهای این قیام را می توان به شرح ذیل برشمرد:
• کشتار بی سابقه و بی رحمانه مردم در قیام 15 خرداد، نقاب از چهره منافقانه شاه که تا آن زمان تقصیرها را به گردن نخست وزیران می‌انداخت برداشت و موجب شد که انقلابیون راه های اصلاح طلبانه را کنار گذاشته و خواستار سرنگونی نظام سلطنتی شوند.
• این قیام نقطه آغاز نهضت بازگشت به خویشتن در کشور شد که در پی آن و به مرور طرد کردن قدرت های بیگانه از ایران مورد توجه قرار گرفت و انجمن‌های اسلامی در نقاط مختلف پدید آ‌مدند و جو غیر اسلامی در دانشگاهها و دیگر مجامع به آرامی شکسته شد.
• افزایش آگاهی سیاسی مردم و حضور بیشتر آنها در صحنه از پیامد های مهم این قیام است. با تثبیت رهبری امام خمینی (ره) ، گروه های سیاسی غیر مذهبی به حاشیه رانده شدند. بهره گیری امام خمینی (ره) از تجارب گذشته و ارائه نظریه"ولایت فقیه" که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مبنای شکل گیری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شد، نظام سیاسی جایگزین حکومت سلطنتی را تبیین کرد.
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، این نظریه جامه عمل پوشید و اساس نظام جمهوری اسلامی ایران را پی ریزی کرد.