بندگی خداوند فلسفه آفرینش انسان است

برخی براساس اعتقاد به نسبیت در اخلاق بر این باورند که هیچ اصل ثابتی نیست و بشر دیروز نمی تواند برای بشر امروز الگو باشد. نگارنده با توجه به فطرت انسان و فطریات او بر این باور است که در زندگی بشر اصول و ارزش های ثابتی وجود دارند که می توانند برای همه زمان ها مفید بوده و گرفتار نسبیت و زمان مندی نگردند.  

از شخصیت هائی که با رعایت اصول انسانی در زندگی خود از بهترین الگوهای برای بشر امروزی است، دخت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم فاطمه زهرا سلام الله علیها است. او در زندگی از اصولی بهره برد که گذشت زمان هرگز آنها را کهنه نخواهد کرد. آنچه در پی می آید اشاره به برخی اصول ثابت در سیره فاطمی است.

  فاطمه سلام الله علیها و اصول ثابت انسانی فاطمه سلام الله علیها یکی از آن انسان هاست که می توان با گذشت بیش از هزار سال از دوران زندگی اش به عنوان الگوی معرفی نمود. سیره آن حضرت در زندگی فردی و رعایت اصولی همچون ساده زیستی، صدق و راستی، اعتدال، حریت و آزادگی و عزت از قواعدی است که می تواند برای همه زمان ها و بدون حصر در محدوده زمانی خاص، درس آموز باشد. در سیره اجتماعی نیز اصولی مانند مدارا در کنار سازش ناپذیری، عدالت اجتماعی و مساوات از زیباترین آنهایند. موضوع این نوشتار بررسی برخی [1] از اصول همیشه نو و تازه در سیره فاطمه سلام الله علیها است.  

بندگی فاطمه سلام الله علیها بندگی خداوند فلسفه آفرینش انسان است؛ بندگی که ریشه در معرفت و شناخت انسان دارد. در قرآن کریم به این حقیقت تصریح شده است آن گاه که فرمود: و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون (الذاریات: 56)  حال سخن بر سر این است که فاطمه سلام الله علیها از این ویژگی چه بهره ای داشت، در منابع به درستی آمده است: آن حضرت عابدترین مردم زمان خود بوده است. از حسن بصری روایت شده است که می گفت: [2] در این امت عابدتر از فاطمه سلام الله علیها نبود. او به طوری برای عبادت می ایستاد که پاهایش ورم کرد. درباره مربی و معلم فاطمه سلام الله علیها یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز آمده است که او نیز عابد ترین مردم بود. [3]  بندگی فاطمه سلام الله علیها فقط در عبادت ظاهری خلاصه نمی شد؛ بلکه در تمام زندگی او نمود داشت.  

نمونه پدر از نسل نو یکی از عوامل مؤثر در شکل گیری شخصیت افراد، وراثت است. حضرت فاطمه سلام الله علیها بسیاری از ویژگی های رفتاری و گفتاری پدر را، تحت تأثیر این عامل، به ارث برده بود. افزون بر این ویژگی ها که غیراکتسابی است، او در دیگر اوصاف و اخلاق نیز به صورت اکتسابی از پدر تأثیر پذیرفته بود. از این رو، روایات فراوانی نشانگر آن است که فاطمه سلام الله علیها پدر خویش را الگو قرار داده و نمونه کاملی از انسان تربیت یافته رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شده بود. با این که میان پدر و دختر چهل و پنج سال فاصله سنی بود؛ که از نظر جامعه شناسانان بیش از یک نسل دوره ی زمانی است، با این وجود دختر از نسل جدید، پدری از نسل گذشته را الگوی خود قرار داده است. او در رفتار و کردار شباهت زیادی به پیامبر داشت.

جالب آن است که در رویداد غم انگیز کربلا نیز افراد از دو نسل با فاصله سنی زیاد حضور دارد که بر سر اصول و آرمان های واحدی مبارزه می نمایند. میان امام حسین علیه السلام و برادرش ابوالفضل بیست و دو سال فاصله زمانی بود؛ اما عباس بر سر آرمان های مشترک با برادر و رهبرش جانفشانی کرد.  برای الگوگیری فاطمه سلام الله علیها از پدر شواهدی تاریخی فراوانی وجود دارد. از برخی از زنان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که می گوید:  در آن بیماری که منجر به درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گردید، در حضور او بودیم که فاطمه سلام الله علیها از در درآمد. او چنان مانند پدرش راه می رفت که آدمی را به اشتباه می افکند. [4]

این همسر پیامبر صلی الله و آله و سلم همچنین می گوید: نزد آن حضرت نشسته بودم که بانوی دو عالم وارد شد. به خدا قسم راه رفتنش همانند راه رفتن پدر بود. [5]  این گونه شباهت را افزون بر عائشه، جابر بن عبدالله انصاری نیز تأیید کرده است. او می گوید: من هر گاه فاطمه سلام الله علیها را در حال راه رفتن می دیدم، به یاد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می افتادم. [6]  یکی از همسران رسول خدا درباره چگونگی سخن گفتن فاطمه سلام الله علیها نیز اظهار نظر کرده و می گوید: هر کسی را در نحوه سخنرانی، صحبت کردن و نشستن شبیه تر از فاطمه سلام الله علیها به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ندیدم.  روایات یاد شده این درس را به ما می آموزند که تأسی به رفتار فاطمه سلام الله علیها تأسی به رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است؛ چه این که زهراء سلام الله علیها پدر را الگوی خود قرار داده است.  

ادب فاطمه سلام الله علیها یکی از بهترین سرمایه های انسان و برترین شرف آدمیان ادب است. در منابع دینی آمده است هیچ میراثی بهتر از ادب نیست، [7] که موجب بزرگی و سیادت انشان می شود. [8] اکنون با دید در سیره فاطمه سلام الله علیها از این زیباترین سرمایه و میراث چه گوهرهایی یافت می شود.  ادب فاطمه سلام الله علیها در تمام زندگی او متبلور است. او در ارتباط با خدا و خلقش با ادب ترین بود. ام سلمه می گوید پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از ازدواج با من، [9] مسئولیت فاطمه سلام الله علیها را به من سپرد. من آداب زندگی را به او می آموختم و او را راهنمائی می کردم؛ اما به خدا سوگند که او از من با ادب تر بود و در همه امور از من شناخت بیشتری داشت.

چرا این گونه نباشد در حالی که او از دودمان پیامبران بود. [10]   جایگاه اجتماعی فاطمه سلام الله علیها اصول و ارزش های ثابت در سیره فاطمه سلام الله علیها از او چنان انسانی ساخته بود که در جامعه از اعتبار ویژه ای برخوردار شده بود. اعتبار و جایگاه فاطمه سلام الله علیها در جامعه به حدی بود که موجب افزایش جایگاه علی علیه السلام نیز شده بود؛ هر چند جایگاه آن امام همام پس از شهادت همسرش آسیب دید. در گزارشی از عائشه آمده است که فاطمه سلام الله علیها و عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میراثشان، از جمله فدک که از آن حضرت به آنها رسیده بود، را از ابوبکر مطالبه کردند. خلیفه امتناع کرد و فاطمه سلام الله علیها بر او خشم کرد و تا زمان وفاتش با او سخن نگفت. علی علیه السلام او را بدون اعلام به ابوبکر، شبانه دفن کرد.

عائشه در ادامه گزارش خود می افزاید: علی علیه السلام در زمان حیات همسرش در میان مردم از اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردار بود؛ اما پس از درگذشت او مردم از او روی برگرداندند. [11]   نتیجه از نیازهای اجتماعی انسان نیاز به الگو و اسوه در زندگی است. برای پاسخ دادن به این درخواست درونی بشر، اولاً نیازمند به شناخت الگو هستیم و ثانیاً محتاج به شناخت اصول زندگی اسوه هائیم. براساس اندیشه نسبیت گرا هیچ اصل ثابتی وجود ندارد؛ بنابراین نمی توان افرادی را که در دوران پیشین زندگی کرده اند برای امروز و آینده بشر الگو قرار داد. اما در صورت اثبات اصول ثابت در زندگی بشر و ردّ اندیشه نسبی گرائی که پایه تفکر پلورالیزم امروزی است، با شناخت فطرت و فطریات بشری می توان برخی شخصیت های بزرگ را نه فقط برای امروز، بلکه برای بی نهایت الگو قرار داد. فطریاتی که هیچ گاه زمان مند و مکان بند نبوده و نیستند.

فاطمه زهرا سلام الله علیها یکی از آن نمونه های فرا زمانی است که می تواند برای انسان معاصر امروز الگو قرار گیرد. او در زندگی کوتاه خود از اصولی بهره برد که آشنائی با این اصول رهنمون انسان معاصر امروزی است؛ اصولی همچون صداقت و راستی، ساده زیستی و بی آلایشی، تعبدّ و بندگی، حیا و ادب و بالاخره نمونه ای از زیست نبوی برای نسل معاصر.

  --------------------------------------------------------------------------------

[1] برای آگاهی بیشتر درباره دیگر اصول زندگی فاطمه سلام الله علیها به کتاب های زیر مراجعه شود: علی قائمی، در مکتب فاطمه سلام الله علیها، ص 210-211؛ مهدی نیلی پور، فرهنگ فاطمیه، اصول حاکم بر زندگی فاطمه سلام الله علیها و علی علیه السلام؛  

[2] ابن شهرآشوب، المناقب، ج 3، ص 119؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 76

[3] ابن اثیر، اسدالغابه، ج 1، ص 35

[4] ابوعلم، توفیق، فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ترجمه علی اکبر صادقی، 108

[5] ابویحیی الکوفی، فراس بن یحیی، مسانید ابی یحیی الکوفی، تحقیق محمد بن الحسن المصری، 79-80؛ ابو داوود الطیالسی، سلیمان بن داوود، مسند ابی داوود، 196؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، 190 و ج 8، 22؛ النسائی، احمد بن شعیب، کتاب الوفاه، تحقیق محمد السعید زغلول، 19؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 43، 23؛ عبدالله البحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال فی احوال سیده النساء فاطمه الزهرا سلام الله علیها، با مستدرکات سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی، ج 11-1، 129، و ج 11، 2، 550  

[6] ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، 132؛ ابن حجر المسقلانی، فتح الباری، ج 8، 103؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 43، 6  [7] مجلسی، ج 1، ص 94؛ ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 52

[8] مجلسی، همان

[9] به نظر نگارنده، با توجه به این که ازدواج فاطمه سلام الله علیها با علی علیه السلام در سال دوم هجرت، پیش از ازدواج ام سلمه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سال چهارم هجرت، بوده است (ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 8، 18 و 69) این روایت قابل تأمل است. نویسنده ناسخ التواریخ نیز در این روایت تردید کرده و احتمال داده است که به جای ام سلمه، ام سلیم مادر انس بن مالک بوده باشد که به اشتباه ام سلمه نوشته شده است. کمونه حسینی، سید عبدالرزاق و نهاوندی، علی اکبر، مجموعه مقالات الزهراء، 26 به نقل از ناسخ التواریخ، مجلد احوال فاطمه سلام الله علیها، چاپ سنگی قدیم، 52-53  

[10] والله! ادب منی و اعرف بالاشیاء کلها و کیف لاتکون کذلک و هی سلاله الانبیاء صلوات الله علیها و علی ابیها و بعلها و بینها. الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، 12؛ البحرانی، العوالم، ج 11/1، 61؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 43، 10  

[11] البحرانی، عبدالله، العوالم، ج 11/2، 626

www.moballeq.ir