حقوق بشر،منهای ارزش های دینی

آنچه که امروزه از آن به عنوان سند اعلامیه حقوق بشر یاد می شود در دسامبر 1948 تصویب و در دهه بعدی با میثاق نامه های تقویت شد. نوشتار پیش رو، سیر تکامل اعلامیه های حقوق بشر در جهان (به استثنای دنیای اسلام) را از قرن هجدهم مورد بحث قرار داده و مهمترین مفاد اعلامیه 1948 را مرور کرده است.

با نگاهی به سیر تاریخی کشورهای غربی می توان گفت که از اواخر قرن هیجدهم میلادی، آن ها در مسیر احقاق حقوق بشر،منهای ارزش های دینی، تلاش کرده اند.

اولین اعلامیه حقوق بشر

در بین کشورهای غربی، اولین اعلامیه حقوق بشر مربوط به دولت فرانسه است. پس از انقلاب کبیر فرانسه در ماه اوت سال 1789میلادی اولین اعلامیه حقوق بشر غربی از کشور فرانسه منتشر شد. این اعلامیه در یک مقدمه و 17 ماده به تصویب رسید.

علت آغاز این موضوع از فرانسه به خاطر فضای سیاسی و انقلاب مردمی بود که در این کشور رخ داده بود. این اعلامیه نه تنها تاثیر عمیقی بر حقوق اساسی دولت فرانسه داشت بلکه در تدوین حقوق بشر در سازمان ملل متحد نیز تاثیر گذار بود.

البته در مساله حقوق بشر غربی، متفکران و اندیشمندان غربی تلاش های زیادی انجام دادند که از جمله این افراد می توان از زنون، مارکوس اورلیوس، منتسکیو، سیسرون، سنکا، ژوستینین، توماس آکویناس، جان لاک، توماس پین و ... نام برد.

اعلامیه حقوق بشر جهانی

جنگ جهانی اول و دوم، صدمات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بی شماری را به جهان به خصوص کشورهای غربی وارد کرد. بعد از سپری شدن این سختی ها،  زمان آن فرارسیده بود که جامعه جهانی بر عنصر اصلی جامعه یعنی انسان تاکید و حقوق اساسی او را احیا کند. آنچه با عنوان حقوق بشر برای انسان بیان شد، چیزی جز حقوق طبیعی و حقوق اولیه و لازم برای حیات انسان نبود. ازاین رو در سازمان ملل متحد حدود پنجاه و هشت دولت بر مفاد اعلامیه حقوق بشر جهانی که در دسامبر 1948 به صورت قطعنامه شماره 217  در یک مقدمه و 30 ماده تدوین شده بود رای مثبت دادند.

این اعلامیه خیلی زود با واکنش های جدی در جوامع اسلامی مواجه شد. در حقیقت اعلامیه قاهره را باید واکنشی از سوی جوامع اسلامی به موارد اختلافی در این اعلامیه دانست.

اعلامیه رم

بعد از گذشت دو سال از تصویب اعلامیه حقوق بشر در سازمان ملل متحد، غربی ها  در سال 1950 گام جدی تری دیگری در حمایت از حقوق بشر و آزادی های سیاسی برداشتند و در 4 نوامبر 1950 در رم اعلامیه ای را به تصویب رساندند و  پرتکل هاى ضمیمه به تدریج تا سال 1966 به آن اضافه شد.

این اعلامیه که تا امروز یکی از مهم ترین اعلامیه های است که درباره حقوق بشر در غرب به تصویب رسیده، دارای 66 ماده است. بر اساس این اعلامیه که کاملا الزام آور بوده، مساله حقوق بشر ضمانت اجرایی قانونی کسب کرد. مهمترین ماده های آن عبارت است از:

 ماده 1: حق مردم بر تعیین سرنوشت خود؛ ماده 6: حق بر حیات؛ ماده 7و8: ممنوعیت شکنجه و بردگی؛  ماده 9 حق بر آزادی و امنیت فردی؛ ماده 14: دادرسی عادلانه؛ ماده 18: آزادی اندیشه، وجدان و مذهب؛ ماده 22: آزادی انجمن؛  ماده 27: حق اشخاص متعلق به اقلیت ها در بهره مندی از فرهنگ خود.

منشور اجتماعی اروپا

در سومین گام، در 1961 میلادی، منشور اجتماعی اروپا در شهر تورن به تصویب رسید. در این منشور دو جنبه اساسی دیده می شد و بر روی همین دو اصل هم تکیه شده بود که عبارت بودند از حقوق اقتصادی و حقوق اجتماعی.

بر اساس این منشور، تاکیدی جدی بر موضوع اقتصاد شده بود که بواسطه آن باید اوضاع اقتصادی شهرنشینان و روستائیان بهبود پیدا کند. در موضوع حقوق اجتماعی هم بر این مقوله تاکید شده بود که همه اتباع اروپایی، فارغ از تفکرات دینی و مذهبی، رنگ پوست، نژاد، جنس و... از حقوق مساوی در تمام امکانات و امتیازات در اجتماع برخوردار هستند.

حقوق بشر در قاره امریکا

در کنار کشورهای اروپایی، در قاره امریکا هم در مسیر حقوق بشر، گام های برداشته شده که به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

1-اعلامیه آمریکایى حقوق و تکالیف بشر در سال 1948 در شهر بوگوتا تصویب رسید.

2- کمیسیون حقوق بشر در بین کشورهاى امریکایى از سال 1960 کار خود را آغاز کرده است.

3- قرارداد آمریکایى حقوق بشر در 22 نوامبر 1969 تصویب شد.

حقوق بشر در قاره آفریقا

درباره افریقا هم باید به منشور بانجول اشاره کرد که راجع به حقوق بشر و مردم سخن به میان آورد. این منشور در سال 1981 توسط سازمان وحدت افریقا به تصویب رسید و در سال 1986 لازم الاجراشد.منشور افریقایی نخست کنوانسیون حقوق بشری است که به تفضیل به تکالیف فرد در مقابل دولت، جامعه و خانواده می پردازد. اگر چه در دسامبر 1948، پنجاه هشت دولت بر پای سند حقوق بشر امضا زدند، ولی در مسیر اجرایی این اعلامیه مشکلات زیادی وجود داشت.

در ادامه تلاش برای حقوق بشر، اقدامات دیگری هم صورت گرفت. در همین راستا دو میثاق جدید در 16 دسامبر 1966 میلادى به تصویب مجمع عمومى سازمان ملل متحد رسیده است که از جهت حقوق و سیاسى پس از اعلامیه جهانى حقوق بشر ارزش زیادى دارند و در واقع مکمل آن است. یکى از آنها راجع به حقوق مدنى و سیاسى است و داراى یک مقدمه و 53 ماده است و دیگرى مربوط به حقوق اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى است و شامل یک مقدمه و 31 ماده است.

بررسی محتوایی منشور حقوق بشر

آنچه گفته شد، مسیری بود که غرب در جهت تدوین و تصویب حقوق بشر در کشورها و نهادهای بین المللی به تصویب رساند. در بخش پایانی این نوشتار به بررسی محتوایی منشور حقوق بشر سازمان ملل متحد پرداخته می شود.

منشور حقوق بشر سازمان ملل در دسامبر 1948 در یک مقدمه و 30 ماده به تصویب رسید. در «ماده 1» این اعلامیه سه اصل کلی که زیر بنای حقوق بشر می باشد مطرح شده است که عبارتند از : آزادی ، برابری و برادری . در «ماده 2» اعلامیه نیز بر اصل عدم تبعیض تأکید دارد. آنجا که تصریح می کند:« هرکسی می تواند از حقوق و آزادی های مندرج در اعلامیه بدون هیچ تفاوتی از لحاظ نژاد ، جنس ، زبان ، مذهب ، عقیده سیاسی ، یا هر عقیده دیگر و همچنین ملیت ، وضع اجتماعی ، ثروت ، ولادت یا هر موقعیت دیگر ، از تمام حقوق و کلیه آزادی هایی که در اعلامیه حاضر ذکر شده است ، بهره مند گرد».

بقیه مواد اعلامیه به چهار دسته قابل تقسیم است(1) :

دسته اول ( مواد ۳ تا ۱۱ ) حقوق و آزادی های شخصی :

این حقوق در اعلامیه های قبلی و قوانین اساسی بیشتر کشورها مندرج است . مانند : حق حیات ( ماده ۳ ) که نه تنها شامل حمایت از افراد در برابر هرگونه تجاوز به زندگی و تمامیت جسمی اوست بلکه حمایت از انسان در برابر خطراتی که جسم و جان او را تهدید می کند ، را نیز دربرمی گیرد. حق آزادی که نه تنها آزادی جسمی و ایمنی دربرابر بازداشت ها و تبعیدهای غیرقانونی و منع بردگی و خرید و فروش اسنان ها را در برمی گیرد. بلکه آزادی حقوقی انسان و تعیین حق دفاع دربرابر دادگاه ها ، حق مراجعه به دادگاه در مقابل خودسری ها و
سوء استفاده ها و قانون شکنی ها را نیز شامل می شود.

  دسته دوم ( مواد ۱۲ تا ۱۷ ):

این مواد مربوط به حقوق بنیادی فرد در رابطه با خانواده ، سرزمین و اشیاء جهان است. مرد و زن به طور مساوی حق دارند ازدواج کنند ، خانواده تشکیل دهند ، اقامتگاهی داشته باشند و از یک زندگی خصوصی که دور از مزاحمت های دیگران باشد ، متمتع شوند . خانواده عنصر طبیعی و بنیادی جامعه است و حق دارد از حمایت جامعه برخوردار شود. هر انسانی شایسته است که تابعیتی داشته باشد. آزادانه در محلی مسکن انتخاب نماید ، کشور خود را ترک کند و به کشور دیگری پناهنده شود . انسان حق دارد به طور فردی یا جمعی سلطه خود را بر اشیاء جهان اعمال کند و از هیچ کس نمی توان بدون مجوز قانونی سلب مالکیت شود.

دسته سوم ( مواد ۱۸ تا ۲۱ ):

شامل آزادی های عمومی و حقوق سیاسی بنیادی است . در این دسته آزادی اندیشه ، عقیده ، مذهب و بیان و نیز آزادی تشکیل اجتماعات و همچنین حق هر کسی به مشارکت در اداره امور عمومی کشور خود از طریق شرکت در انتخابات و حق اشتغال به مشاغل عمومی اعلام شده است .

دسته چهارم ( مواد ۲۲ تا ۲۷ ):

این دسته مربوط به حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی بوده و در اعلامیه های قبل از اعلامیه جهانی سابقه نداشته است . ماده ۲۲ بیان می کند که هرکسی حق دارد از حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی که برای کرامت شخصیت او ضروری است برخوردار گردد ، مواد ۲۳ تا ۲۷ به پاره ایی از حقوق انسان مثل حق شغل ، حق انتخاب آزاد شغل ، آزادی اتحادیه ، حق برخورداری از تأمین اجتماعی ، دفاع از سلامت ، حقوق مادران و کودکان ، حق تفریحات ، حق تعلیم و تربیت و حق حمایت از نوآوری های ادبی و هنری اشاره می کند.  در مواد پایانی یعنی 28 تا 30 هم به روابط انسان و جامعه پرداخته شده است.

مصطفی بیات مدرس دانشگاه

ماهنامه مهر و ماه

پی نوشت :

1. حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( daneshju.ir/Forum)