چه‌بسا در بعضی مواقع تصور کنیم که سیر شدن شکم و گذران زندگی، جز با روزی حرام امکان‌پذیر نیست. رسول اکرم(ص) می‌فرمایند: «بیمناک‌ترین چیزی که بر امت خود از آن می‌ترسم، درآمدهای حرام است.»
مرزهای حلال و حرام
روزی حلال، هر درآمدی است که بر خلاف دستورات اسلامی به دست نیامده باشد و در شریعت معیارهایی برای آن ارائه شده است، از جمله:
«و اموال یکدیگر را به باطل و ناحق در میان خود نخورید! و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، قسمتی از آن را به عنوان رشوه به قضات ندهید؛ در حالی‌که می‌دانید، این کار گناه است!»
و در جای دیگر می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال خود را در میان خود به شیوة باطل نخورید و نقل و انتقال ندهید؛ مگر این‌که به صورت داد و ستد از روی رضایت‌مندی بین شما باشد.»
بنابراین، هر کاری که خداوند متعال برای به دست آوردن روزی جایز شمرده، حلال، و هرگونه اقدامی که بر خلاف دستورات دین باشد، یا موجب تضییع حقوق دیگران شود، کسب حرام شمرده شده است.
در ذیل، برخی از موارد رزق‌های حرام بیان می‌شود:
کارمندی که وظایف خود را در مقابل جامعه به‌درستی انجام ندهد، پزشکی که سوگند خود را فراموش کرده و توجهی به حقوق بیمار و سلامتی او نداشته باشد، معلّم و استادی که دغدغه انتقال درست آموزش‌ها و ارتقای دانش‌آموزان خود را نداشته باشد، مغازه‌داری که احتکار و یا کم‌فروشی می‌کند، کارخانه‌داری که حقوق کارگران خود را به بهانه‌های واهی پرداخت نمی‌کند، سرمایه‌داری که به اتکای ثروت خود، ربا را در جامعه ترویج می‌دهد، فروشنده مواد مخدر که درآمد خود را بر نابودی انسان‌ها و از هم پاشیدن خانواده‌ها بنا نهاده، سوء‌استفاده از نفوذ سیاسی، اجتماعی و یا مدیریتی در استفاده از تسهیلات دولتی مانند وام بانکی یا خرید زمین، حقه‌بازی در معاملات اقتصادی همچون: زمین، ملک یا خودرو، خوردن به ناحق ارث میت و اموال بستگان، به‌خصوص فرزندان صغیر، رشوه‌دادن به مسئولان، جهت کسب درآمد بیشتر و تضییع حقوق دیگران، تولید‌کننده‌ای که از تولید خود کم می‌گذارد، نپرداختن حقوق مالی که از جانب شریعت بر عهده انسان قرار داده شده، همچون خمس و زکات.
اگر مال حرام و شبهه‌ناک وارد زندگی انسان شود، علاوه بر این‌که مانع تعالی و پرواز روح خواهد شد، انسان را زمین‌گیر می‌کند. برخی از آثار آن، مانند: دست و پنجه نرم کردن با مصیبت‌ها، مرگ زودرس، بزهکاری، اعتیاد و کم‌شدن برکت از زندگی، دامنگیر انسان خواهد شد.
ترس از خدا و شکیبایی
رزق و روزی که در آیات الهی و احادیث پیشوایان ذکر شده است، تنها روزی حلال را شامل می‌شود و در واقع چیزی به عنوان روزی حرام وجود ندارد. دلیل این امر آن است که حرام روزی محسوب نمیشود و خداوند متعال هرگز حرام را روزی بندگانش قرار نمی‌دهد. رسول خدا(ص) در آخرین حج خانه خدا که به حجة‌الوداع معروف است، در بخشی از سخنان خویش برای مردم می‌فرماید:
«مبادا دیر شدن وصول رزق و روزى، شما را بر آن دارد که از راهى که در آن اندکى معصیت است، رزق و روزی را طلب کنید. خداوند متعال روزى را میان بندگان خود به صورت حلال تقسیم کرده است، نه حرام. پس هرکس از خدا بترسد و شکیبا باشد، خدا روزى او را از راه حلال به او خواهد رساند و هرکس بىحیایى کند و شتاب ورزد و آن را از غیر حلال به دست آورد، هم از روزى حلال او کاسته خواهد شد و هم روز قیامت باید حساب آن را پس بدهد.»
تلاش برای کسب رزق و روزی
رسیدن به رزق و روزی حلال، دشواری‌ها و سختی‌های خاص خود را دارد و لازم است انسان برای به دست آوردن آن تلاش و کوشش کند، اما ممکن است برخی از روایات و اعتقادات دینی به کمک انسان‌های تن‌پرور بیاید و آنان را که حاضر نیستند سختی‌های به دست آوردن رزق حلال را به تن بخرند، به خیال‌پردازی‌هایی درباره دستیابی به روزی بی‌رنج بکشاند؛ از جمله این اعتقادات، توکّل به خداوند متعال است؛ خدایی که مسبب الاسباب است و تدبیر نظام عالم و همه کارها به دست او است و امور همه بندگان را کفایت و رزق و روزی آنان را تضمین نموده است. اگر کسی واقعاً به خداوند توکّل کند، دیگر معنا ندارد که به تلاش و کوشش و آینده‌نگری و برنامه‌ریزی بپردازد. روایاتی نیز مؤید این اعتقاد و نگرش بیان شده است، از جمله علامه طباطبایی می‌فرماید:
«معنای توکّل این نیست که شخص نسبت امور را به خودش و یا به اسباب قطع یا انکار کند، بلکه معنایش این است که خود و اسباب را مستقل در تأثیر ندانسته و معتقد باشد که استقلال و اصالت، منحصراً از آنِ خدای سبحان است و در عین حال، سببیّت غیر مستقل را برای خود و اسباب قائل باشد.»
امام صادق(ع) می‌فرماید: «دعای کسی که در منزل بنشیند و بگوید پروردگارا روزی مرا برسان، به اجابت نمی‌رسد و از طرف خدا به او گفته می‌شود: آیا برای طلب روزی به تو فرمان ندادم.»
حضرت علی(ع) می‌فرماید: «برای به دست آوردن رزق و روزی خود تلاش کنید. همانا تضمین رزق و روزی برای کسانی است که آن را طلب کند.»
به همین جهت تمامی پیامبران و امامان معصوم(ع) در کنار مسئولیت سنگین خویش و هدایت مردم، برای روزی خود تلاش می‌کرده‌اند؛ به عنوان نمونه، حضرت داود(ع) جهت کسب روزی به زره‌بافی می‌پرداخت.
آثار و فواید روزی حلال
گل‌های زیبایی را در دو باغ سرسبز تصور کنید که باران رحمت یکسان بر آن‌ها می‌بارد. باغبان یکی از باغ‌ها در تغذیه و آبیاری گل‌ها می‌کوشد و آن‌ها را از آفات می‌رهاند. چنین باغی هر روز طراوت و شادابی غنچه‌های شکفته‌اش، موجب تحسین عابران می‌شود، اما باغبان دیگر، نه درختان باغش را آبیاری می‌کند و نه آفت‌زدایی می‌کند. گل‌ها و درختان این باغ رفته‌رفته پژمرده و غم‌انگیز شده و هیچ میوه‌ای نمی‌دهند و اگر هم بار بدهند، میوه‌های آفت‌داری خواهند داشت.
انسان نیز همچون درختان و گل‌های این باغ است که سعادت و رشد و بالندگی وی، در گرو بهره‌وری از مال، لقمه و روزی حلال است.
اثر روزی حلال و حرام در جسم و روح انسان و نقش آن در منش و رفتار وی، به‌خوبی مشهود است. روزی حلال به سَبُکی روح و نور باطن و توجه به عبادات، و غذای حرام به سنگینی و کدورت و کسالت می‌انجامد.
روزی حلال، از اساسی‌ترین مسائل دخیل در سرنوشت بشریت است که در این‌جا به برخی از آثار و فواید آن اشاره می‌کنیم.
1. تقویت دین و دیانت
روزی حلال، بر بندگی و میزان طاعت و خداشناسی انسان تأثیر مستقیم می‌گذارد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «کسب روزی حلال را رها مکن؛ چرا که تو را در دینت یاری می‌کند.»
رسول خدا(ص) خطاب به یکی از پیروان خود می‌فرماید: «خوراکت را پاک گردان تا مستجاب‌الدعوه شوى. سوگند به آن‌که جان محمّد در دست او است، بندهاى که لقمه حرام وارد شکمش مىکند، چهل روز، هیچ عملى از او پذیرفته نمىشود.»
2. برکت در امور
روزی حلالِ اندک، از برکت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ چنان‌که با چنین مالی، کارهای مفید و ماندگاری صورت می‌پذیرد که هرگز با پول‌های حرام نمی‌توان انجام داد؛ چرا که به قول معروف: «پول بادآورده را باد می‌برد.»
در سخنی از رسول مکرم(ص) آمده است: «خداوند بلند مرتبه بقعههایى در زمین دارد که «خانههاى انتقام» نامیده مىشوند؛ هرگاه کسى از راه حرام مالى به دست آورد، خداوند آب و گل را بر آن مسلّط مىگرداند، ولی (هیچ) بهره‌ای از آن نمىبرد.»
3. کسب حلال، وسیله خدمت
انفاق در راه خدا، موارد بسیاری از بخشش‌های واجب و مستحب را پوشش می‌دهد، مانند: خمس، زکات، قرض، صدقه، بعضی از نذرها، هدیه، قربانی و... بدیهی است اگر دست انسان از مال و مواهب دنیوی خالی باشد، هرگز توفیق احسان به مردم را نخواهد یافت.
در قرآن کریم می‌خوانیم: «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، از اموال پاکیزه و حلالی که کسب کرده‌اید، انفاق کنید.»
4. روزی حلال و نسل صالح
مروری بر آموزه‌های اسلامی حاکی از آن است که مجموعه اعمال، رفتار و گفتار پدر، در شکل‌گیری شخصیت آینده کودک، کارساز است. افزون بر این، پدر به عنوان مدیر اقتصادی خانواده می‌تواند با کسب درآمد صحیح و به دست آوردن روزی حلال، در روحیات و صفات کودک، تأثیر قابل توجهی داشته باشد. در آموزه‌های دینی، اهمیّت و نقش درآمد حلال در تربیت فرزندان صالح قطعی شمرده شده است. اهمیّت این موضوع تا بدان‌جاست که دین اسلام بر تأثیر غذا بر تربیت فرزند قبل از تولد تأکید کرده است. جالب آن‌که این تأثیر، نه‌تنها در فرزندِ درون شکم مادر، بلکه در نسل‌های بعدی نیز آشکار می‌گردد؛ چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرماید: «کَسْبُ الْحَرَامِ یَبِینُ فِی الذُّرِّیَّةِ؛ آثار کسب حرام، در نسل انسان آشکار می‌شود.»
5. اصلاح اخلاق اجتماعی
برای ساختن جامعه‌ای نمونه و تربیت انسان‌های کامل و سالم، اصول و روش‌هایی لازم است که انسان در سایه آن‌ها بتواند به دور از هرگونه انحراف، مسیر سعادت را بپیماید.
ارائه کامل‌ترین و سالم‌ترین روش‌های اطمینان‌بخش تربیتی، انسان را به سعادت حقیقی و زندگی جاودانه و رضای پروردگار متعال نزدیک می‌کند. این شیوه‌ها را می‌توان از زندگی و رفتار و گفتار اسوه‌های حقیقی دین اسلام و پیشوایان راستین به دست آورد.
پیشوایان معصوم(ع) با گفتار، عمل و تشویق، همواره پیروان خود را به تلاش برای روزی حلال سوق داده و «حلال» بودن را ویژگی لازم و دائمی درآمدها دانسته‌اند. از این نکته استفاده می‌شود که هر قدر دامنه «درآمدهای حلال» گسترش یابد، شناسایی شود و مورد استفاده سطوح مختلف جامعه با تواناییها، سلیقه‌ها، تخصص‌ها و امکانات بومی مختلف قرار گیرد، به طور طبیعی، نظام مالی و اقتصادی سالمی بر جامعه جاری و ساری می‌گردد و راه‌های نامشروع کسب درآمد از بین رفته و یا به حداقل می‌رسد و جامعه به سوی سعادت و تعالی گام برمی‌دارد.
در مقابل، وقتی یکایک افراد اجتماع از گرفتن مال حرام ابایی نداشته باشند و هرکس تنها به فکر این باشد که چگونه جیب خود را پر کرده و جیب دیگران را خالی کند، روح برادری و نوع‌دوستی از جامعه رخت بر می‌بندد و در نتیجه، اخلاق اجتماعی در جامعه به خطر می‌افتد؛ چه این‌که تغییر سرنوشت اجتماع در گرو تغییر اخلاق و رفتار مردم است؛ به عنوان نمونه، درآمدهای حرام در جامعه، منشأ ایجاد کینه و دشمنی می‌شود و صلح و صفا را از بین می‌برد.
به تعبیر واضح‌تر، وقتی انسان راه خود را بر کسب حرام باز دید و برای درآمد حلال و حرام تفاوتی قائل نشد، حریم‌های اجتماعی را نیز نادیده خواهد گرفت و دیگر فرقی میان خیانت، دزدی و کلاهبرداری نخواهد گذارد و امنیت جامعه از بین خواهد رفت. امام رضا(ع) در بیان علّت تحریم سرقت می‌فرماید: «حرمت دزدی از آن جهت است که اگـر دزدی مباح و مشروع بود، اموال فاسد می‌شد و قتل نفوس پدید می‌آمد و غصب و چپاول که منجر به کشتار و نزاع و کشمکش و حسد می‌شود، به وجود می‌آمد. تجارت و کسب و صناعت تعطیل مىگشت و هیچ‌کس به کار و کوشش و تلاش نمىپرداخت.»
بنابراین اگر در امر کسب روزی، حدود الهی رعایت نشود، نه‌تنها فرد را از انسانیت ساقط و نسل انسانی را فاسد می‌کند، بلکه اجتماع را به مخاطره می‌اندازد و باعث متلاشی شدن اصول اخلاق اجتماعی می‌شود و در اثر فروپاشی اصول اخلاقی، جامعه دچار هرج و مرج و بی‌بند و باری می‌شود.
علیرضا فجری