Print Logo
جایگاه والای دعا در متون دینی پنج‌شنبه 2 شهریور 1396 ساعت 17:41

مغز عبادت


دعا، پدیده‏ای فطری و از اساسی‏ترین نیازهای روحی و روانی انسان است که در تمام کاوش‏های روان‏شناختی، ضرورت و وجود آن تأیید شده و از نخستین روزگاران زیست بشر دارای نمود و بروز بوده است. به همین دلیل در مرام‏نامه زندگی ارائه‌‏شده از سوی تمام پیامبران و ادیان آسمانی، به دعا توجه بسیار شده است. اسلام نیز که جامع همه ادیان پیشین است، به آن توجه ویژه کرده و اهمیت و جایگاه آن را به‏خوبی روشن ساخته است.

به عنوان نمونه، قرآن، دعا را عبادت می‌داند، اعم از آن‌که اجابت شود یا نشود: «وَ قَالَ رَبُّکمْ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ؛ پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. کسانى که در پرستش من کبر مى‌ورزند به‌زودى خوار در دوزخ در آیند.» قرآن از انسان‏ها خواسته است که خدا را از روی خوف و طمع، «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً» و همراه با اخلاص، «وَادْعُوه مُخلِصینَ لَهُ» و در حال گرفتاری و راحتی و با یاد کردن نام‏های نیکوی الهی، «وَ لِلَّهِ الأسماءُ الحُسْنی فَادْعُوهُ بِها» بخوانند. با این حال خداوند اجابت خود را منوط به قبول دعوت الهی از سوی بندگان دانسته است، آنجا که می‌فرماید: «فَلْیَسْتَجیبُوا لِی وَ لْیُؤمِنُوا بِی‏لَعَلَّهُمْ یُرشِدُونَ؛ پس [آنان‏]‏ باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.»

قرآن در جاى دیگر تصریح می‌کند که اگر دعا و مناجات بندگان نباشد، به معناى اعلان بی‌نیازى آنان از ساحت حضرت حق بوده و نتیجه آن بی‌اعتنایى خداوند به تارکان دعاست: «قُلْ مَا یعْبَأُ بِکمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکمْ؛ بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمی‌کند.»

قرآن از مردم می‌خواهد که در حال رفاه و دشوارى، از روى خوف یا طمع با خدایشان به مناجات بپردازند و از این‌که مردم تنها در سختى و اضطرار به ساحت الهی و درگاه بنده‌‌نوازش روى می‌آورند، از آنان گله کرده است، آنجا که می‌فرماید: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنَا إِلَی ضُرٍّ مَسَّهُ؛ و چون انسان را آسیبى رسد ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده می‌خواند و چون گرفتاری‌اش را برطرف می‌کنیم، چنان می‌رود که گویى ما را براى گرفتارى که به او رسیده، نخوانده است.»

قرآن همچنین از زبان پیامبران، دعاها و مناجات‌هاى مختلفى، به‌ویژه در بزنگاه‌هاى دعوت مردم و برخورد با بن‌بست‌ها نقل کرده است؛ چنان‏که زیباترین مضامین و والاترین درخواست‏های شایسته در قرآن به صورت دعا آمده است.

در جوامع روایی فریقین به دعا از جهات گوناگون توجه شده است؛ در بخش قابل توجهی از این روایات به اهمیت و جایگاه دعا در زندگی فردی و اجتماعی توجه شده و در بخش دیگر به موضوعاتی مانند رابطه دعا با عمل یا قضا و قدر پرداخته شده و در بخش‏های دیگر از شرایط و آداب دعا سخن به میان آمده است.

در این دست از روایات، دعا، مخّ و مغز عبادت، سلاح مؤمن و سلاح پیامبران معرفی شده است. شناخت موانع استجابت دعا و شیوه‏های مطلوب مناجات با خدا، بخش دیگری از این روایات است و گذشته از آموزه‏های دعا، مضامینی بلند از متن دعاها نیز آمده است.

 

حجت‌الاسلام دکتر علی نصیری

رئیس مؤسسه معارف وحی و خرد

ماهنامه مهر و ماه