همه در زندگی خود مشکلاتی دارند و حتی متمکن‌ها نیز با مسائلی دست و پنجه نرم می‌کنند. به عبارت دیگر، چرخه واقعی حیات ما انسان‌ها وقتی کامل می‌شود که دست یکدیگر را بگیریم و گره از مشکلات هم باز کنیم. نیاز به یادآوری نیست که نیکوکاری به کمک مالی محدود نمی‌شود و فراتر از آن را در برمی‌گیرد. این یعنی هیچ‌کس در زندگی، بی‌نیاز از احسان نیست. به مناسبت چهاردهم اسفند «روز احسان و نیکوکاری» ابعادی از اثرات احسان و نیکوکاری در این یادداشت بررسی می‌شود.
معنای والای احسان
«احسان»، از نگاه قرآن و در آیات و آموزه‌های دین، که معادل فارسی آن نیکوکاری و در معنی دیگر خدمت به انسان است، مفهومی وسیع و گسترده دارد و از اعمال واجب دین تا اعمال مستحب و کوچک‌ترین خدمت به دیگران تا بزرگ‌ترین کارها که چشمگیر است را در بر گرفته و در محدوده احسان قرار داده است. به طور مثال کسی که برای خدمت به دیگران، بیمارستان یا مدرسه یا دانشگاه می‌سازد یا حتی سنگی از مسیر عبور مردم برمی‌دارد، نیکوکار است و همه این اقدامات در ذیل موضوع احسان و نیکوکاری وارد می‌شود؛ لذا دایره نیکوکاری محدود نیست و مصادیق فراوان دارد. از نظر اصطلاحی نیز احسان به معنی خدمت به دیگران بدون چشم‌داشت و توقع و انتظار است و فرد نیکوکار در قبال کاری که انجام می‌دهد، منتظر نیست از طرف مقابل خدمتی شود یا چیزی کسب کند، بنابراین کار او تنها به قصد خدمت دیگران و کسب رضایت الهی است.
|
30040011/5/2016 9:11:37 AMhttp://hview.netiran.ir/Media//Image/2016/11/201611109127007291_Orig.jpghttp://hview.netiran.ir/Media//Image/2016/11/201611109127007291_Thum.jpg
 |
در مسیر تربیت انسان‌های مؤمن، احسان از کمالات روحی و معنوی یک انسان مسلمان قلمداد می‌شود که می‌تواند فرد به این مرحله دست یابد؛ لذا اوج ایمان یک مسلمان وقتی به نمایش گذاشته می‌شود که لباس احسان بر تن کرده و قصد او خدمت به دیگران باشد.
مستندات قرآنی احسان
خدای سبحان در آیه 93 سوره مائده می‌فرماید: «لَیْسَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ» بر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌اند، در مورد حرام‌هاى یاد شده ـ چنانچه پیش از آگاهى به حکمشان آن‌ها را خورده‌اند ـ گناهى نیست، بدین شرط که تقوا پیشه کرده و به خدا و رسولش ایمانى راستین داشته و کارهاى شایسته انجام داده باشند، سپس به مرحله‌اى دیگر از تقوا رسیده و به تمام احکام الهى ایمان آورده باشند و باز هم تقواپیشه بوده و اعمالشان را نیکو انجام داده باشند، که خداوند کسانى را که اعمالشان را به صورتى نیکو انجام مى‌دهند دوست دارد. در حقیقت این آیه بیانگر آن است که فرد نیکوکار، محب خداوند می‌شود و این یکی از مقامات عالیه است که می‌توان برای انسان در نظر گرفت. در قرآن اصطلاحات بسیاری در مورد افرادی که خداوند آن‌ها را دوست دارد به چشم می‌خورد؛ مانند: ان الله یحب التوابین، ان الله یحب المتطهرین و ... که در مورد احسان نیز این تعبیر بیان شده است. بنابراین آیا تأویلی زیباتر از این می‌توان برای تشویق مردم به کارهای نیک و فعالیت‌های خیر و ارزشمند یافت که فرد نیکوکار محبوب خداست؟!
به این مرحله نمی‌رسیم، مگر آن‌که رضایت خدا را کسب کرده و زمینه آن را فراهم کرده باشیم و راه رسیدن به آن نیز، آستین بالا زدن و خدمت کردن به جامعه است. مطابق با این آیه، احسان با انجام کارهایی که مردم به آن‌ها نیازمندند محقق می‌شود. احسان تنها متعلق به کمک کردن نیازمندان نیست، حتی فردی که در جبهة جنگ می‌جنگد، سربازی که از مرزها محافظت می‌کند، مأموری که شب‌ها بیدار است و همه‌جا را تحت نظر دارد تا امنیت برای دیگران محقق شود، این افراد هم نیکوکار هستند. بنابراین، مطابق با آیه یادشده، نیکوکاری تنها با انجام چند عمل یا دست در جیب و کمک مالی به دیگران کردن، محقق نمی‌شود، بلکه هر آنچه در محدوده خدمت به خلق باشد و در هر حوزه‌ای، در جهت فراهم کردن امکانات برای دیگران صورت گیرد، از تجلیات احسان و نیکوکاری است.
جایگاه رفیع انسان‌های نیکوکار
از سوی دیگر، آیه 13 سوره انفطار، جایگاه رفیع انسان‌های نیکوکار را نشان می‌دهد: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ؛ همانا نیکوکاران (یعنی اولیاء خدا و مطیعان او در دنیا) در بهشت پرنعمت خواهند بود.» در این آیه الابرار جمع بِرّ به معنای نیکوکاری و کار نیک کردن بوده و نعیم نیز جایگاه خاصی در بهشت برین است. همچنین آیات 5 و 6 سوره انسان در خصوص نیکوکاران بیان می‌کند: «إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً*عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجیراً؛ به‌درستی که نیکان از شرابی می‌نوشند که طبعش مانند کافور است؛ از سرچشمه گوارایی آن بندگان خاص خدا می‌نوشند که به اختیار ایشان هر کجا که بخواهند جریان می‌یابد» در این آیه، نوشیدنی‌ها و حتی ظروف ابرار یعنی نیکوکاران در بهشت مخصوص است و این امر جایگاه خاص محسنین را نشان می‌دهد. مطابق با دیگر آیات قران کریم، وظایف دینی تنها به جای آوردن نماز و روزه و حج و جهاد و ... نیست، بلکه انسان علاوه بر وظایف دینی، وظایف اجتماعی نیز بر عهده دارد که در حدی که می‌تواند باید به خلق خدا و نیازمندان کمک کند که این امر در زمره احسان و نیکوکاری قرار می‌گیرد. همچنین بر اساس آیه 30 سوره بقره :« وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً» انسان خلیفه خدا در زمین است و ما خلفای الهی و جانشینان پروردگار، باید رشحاتی از فیوضات قدسی و تابشی از انوار اخلاقی الهی در وجودمان رنگ بگیرد و خلیفه بودن، منهای متزین بودن به زیبایی‌های الهی مفهوم ندارد.
احسان در سیره و روایت
در روایات وارد شده است که سعی کنید خود را با اخلاق خدا زینت دهید و از سوی دیگر می‌دانیم خداوند معدن احسان است و نعمات بسیاری از جمله هوا، امور مادی و معنوی و ... در اختیار موجودات قرار داده است. به همین ترتیب انسان که خلیفه الهی در زمین است باید تلاش کند که تا حدی خود را به پرورگار نزدیک کند و صفات الهی را هر چند در حد ضعیف در وجود خود متبلور کند.
در احادیث، غوغایی است از سفارش و تأکید بر احسان نیکوکاری؛ به حدی روایت در این‌باره فراوان است که می‌توان چند جلد کتاب در این خصوص تدوین کرد. در این راستا حدیث مشهوری از پیامبر اکرم(ص) از شیعه و سنی نقل شده که می‌فرمایند: «کسی که شب را به صبح برساند و در فکر خدمت به مسلمان‌ها نباشد، مسلمان نیست.» در حقیقت این روایت، حجت را بر ما تمام می‌کند و وقتی می‌توانیم خود را مسلمان بدانیم که نسبت به دیگران بی‌تفاوت نباشیم؛ لذا این روایت بسیار عجیب است و نشان می‌دهد تنها نماز خواندن دینداری نیست و بلکه مکمل نیز دارد.
بده ـ بستان
در حدیث دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: «هرکس که قدم در راه برداشتن مشکلات مؤمنان بردارد، خداوند نیز مشکلات او را برطرف می‌کند.» این روایت در حقیقت بده ـ بستان را نشان می‌دهد. از آن‌جا که همه افراد در زندگی خود مشکلاتی دارند و حتی ثروتمندترینِ ثروتمندان نیز با مسائلی دست و پنجه نرم می‌کنند، مطابق با این روایت احسان به دیگران، در زمینه گشایشِ مشکلات احسان‌کننده کارساز خواهد بود و فرد می‌تواند با سرپنجه ایمانی خود، گره از کار خویش و دیگران بگشاید. حدیث بعدی از امام کاظم(ع) نقل شده است و آن حضرت می‌فرماید: «مُهر قبولی اعمال شما این است که حاجت‌های برادر دینی خود را برآورده کرده و به آن‌ها نیکی کنید.» این روایت اهمیت نیکوکاری را نشان می‌دهد و ترک آن را هشدار می‌دهد و آثار بی‌اعتنایی به آن، به مثابه آن است که فردی در اداره، نامه بلندبالایی بنویسد، اما در پایان آن مهر و امضای رئیس نخورد، لذا این نامه فاقد ارزش خواهد بود. اگر افراد نسبت به یکدیگر بی‌احساس باشند و بیگانه از هم، این جامعه را نمی‌توان جامعه ایمانی دانست. جامعه اسلامی و ایمانی از دیدگاه پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام، جامعه‌ای است که مسلمانان به مشکلات یکدیگر اهمیت دهند و بدون تفاوت از کنار هم عبور نکنند. بنابراین ما اگر برای مسائل مادی و معنوی یکدیگر اهمیتی قائل نشویم و قدمی برای هم برنداریم، جامعه ما دیگر رنگ و بوی اسلامی نخواهد داشت و آفات بسیاری دامن‌گیر آن خواهد شد.
حدیث مشهوری از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که می‌فرمایند: «کسی که شب را به صبح برساند و در فکر خدمت به مسلمان‌ها نباشد، مسلمان نیست.» این روایت، حجت را بر ما تمام می‌کند که وقتی می‌توانیم خود را مسلمان بدانیم که نسبت به دیگران بی‌تفاوت نباشیم
آیه 13 سوره انفطار جایگاه رفیع انسان‌های نیکوکار را نشان می‌دهد: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ؛ همانا نیکوکاران (یعنی اولیاء خدا و مطیعان او در دنیا) در بهشت پرنعمت خواهند بود.» در این آیه الابرار جمع بِرّ به معنای نیکوکاری و کار نیک کردن بوده و نعیم نیز جایگاه خاصی در بهشت برین است.
کمال روحی و معنوی
در مسیر تربیت انسان‌های مومن، احسان از کمالات روحی و معنوی یک انسان مسلمان قلمداد می‌شود؛ لذا اوج ایمانی یک مسلمان وقتی به نمایش گذاشته می‌شود که لباس احسان بر تن کرده باشد.
دایره وسیع نیکوکاری
نیکوکاری تنها به انجام چند عمل مثل کمک مالی به دیگران محقق نمی‌شود، بلکه هر آنچه در محدوده خدمت به خلق باشد و در هر حوزه‌ای در جهت فراهم کردن امکانات برای دیگران صورت گیرد، از تجلیات احسان و نیکوکاری است.
حجت‌الاسلام مهدی اسماعیلی
مدیر گروه حدیث پژوهشکده باقر العلوم(ع)