ایران جزء ده کشور حادثه خیز مهم دنیا تلقی می شود. از بدیهیات مسلم آن است که پیشگیری قبل از وقوع حادثه امری ضروری، ارزان و مقدم بر امداد و نجات پس از حادثه است. جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران به عنوان موسسه ای امدادی و عام المنفعه که از تجربیات نزدیک به نود سال فعالیت برخوردار است، در خصوص مقوله مهم قبل از بحران، عمده فعالیت خود را به موضوع آمادگی در برابر حوادث، آموزش امداد و کمک های اولیه و مهارت های دیگر، فرهنگ سازی و در مجموع اقدامات پویا متمرکز کرده و در راستای باورمندی افراد درباره آمادگی در مواجهه با حوادث و سوانح تمامی ظرفیت خود را به کار گرفته است.
در حال حاضر فعالیت های امدادی در میان دستگاه های متولی در مقایسه با گذشته از کیفیت بالاتری برخوردار شده است. این امر به مدد آموزه های جدید و در دسترس از سراسر کره خاکی و ساخت دستگاه های تخصصی و اقلیمی مجهز امداد و نجات میسر شده است.
بر هیچ کس پوشیده نیست که توان امدادی جمعیت هلال احمر نیز از حیث کیفی و کمی در سال های اخیر به صورت چشم گیری افزایش یافته است. این توانمندی ها به ویژه در مقوله تربیت امدادگران و نجاتگران و همچنین ایجاد زیرساخت های امدادی از قبیل احداث پایگاه های امداد و نجات در حوادث جاده ای، دریایی و ساحلی، کوهستانی و هوایی بیشتر رخ نمون کرده است. همچنین نوسازی و تجهیز ناوگان امدادی در جمعیت هلال احمر از جمله فعالیت های توسعه ای این نهاد خدمت رسان می باشد که بی شک منشاء خدمات بسیاری در حوادث سال های اخیر بوده است. البته ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در اکثر دستگاه های امدادی کشور همانند اورژانس و آتش نشانی در سال های اخیر شاهد رشد و جایگشت رو به جلو در کمیت و کیفیت توانمندی امدادی از قبیل تجهیزات و امکانات و نیز افراد کارامد و مؤثر بوده و هستیم که این نکته به عنوان یکی از شاخص های توسعه جوامع به شمار می رود.
معمولاً سخن از حوادث که به میان می آید، چرخه مدیریت بحران نیز ناگزیر وارد میدان می شود؛ چرخه ای که گاه و بیگاه علاوه بر تأیید توان مناسب برخی از دستگاه های درگیر در حوادث، بسان تیغی برنده و بی رحم بر گرده بعضی دیگر از دستگاه های امدادی وارد شده و در محکی سخت و صعب، آنها را به چالش می کشاند. چالشی تأمل برانگیز که اگر به عنوان یک فرصت تلقی شود، می تواند برکات زیادی را برای سیستم پاسخگویی کشور در مقابل حوادث به ارمغان بیاورد.
پیشگیری و آمادگی به عنوان دو بخش از چرخه مدیریت بحران از اهمیت بالایی برخوردارند و برای دستگاه های امدادی هم نقطه تهدیدند و هم فرصتی سرنوشت ساز که فاصله توجه به این دو برای مدیران و دست اندرکاران از ثری تا به ثریاست. امروزه بسیاری از دستگاه های امدادی بر این سبیل در حرکتند که تا می توانند به تقویت بنیه خود در پاسخگویی مطلوب همت گمارند که جمعیت هلال احمر هم تلاش های بسیار خوبی را در این راستا داشته است. حضور افراد فرهیخته و دانشمند، برنامه های بلندمدت و پژوهش محور، ایده های خلاقانه و تعامل با دستگاه های زیرمجموعه مدیریت بحران از جمله این تلاش ها بوده است. طرح آمایش سرزمینی امداد و نجات که به عنوان یک طرح راهبردی است، در صورت اجرا برکات فراوانی را به همراه خواهد داشت و بی شک موجب کاهش اثرات بلایای طبیعی از حیث جانی، مالی و زیست محیطی خواهد شد.
استفاده از ظرفیت دستگاه های همکار، استفاده از وجود بانوان توانمند و همچنین ایجاد حساسیت در خصوص بحران ها و اثبات عقلائی احساس نیاز به پاسخگویی به موقع و مؤثر از نقاط درخشان فعالیت های جمعیت هلال احمر در سال های اخیر بوده تا جایی که کمتر کسی از مردم و مسئولین است که درباره زلزله تهران و خطرات و عواقب آن بی خبر بوده و در مورد آن مطلبی نخوانده یا سخنی نگفته باشد!
در این میان علاوه بر تلاش های نظری، فعالیت های کاربردی و عملیاتی زیادی هم انجام شده یا در حال انجام است که باعث شده تا سرعت رسیدگی به حوادث به زعم دستگاه های نظارتی به حداقل برسد. نیروهای امدادی جمعیت هلال احمر در حال حاضر در زمینه های مختلف دارای تخصص و تجربه شده اند و با وجود اینکه داوطلب محسوب می شوند ولی به مدد برنامه ریزی مسئولانه متولیان امر، با تعهد، تقید و پشتکار مثال زدنی به امر حرفه ای امداد و نجات با هدف خدمت به افراد آسیب دیده مبادرت کرده اند.
البته این تمام ماجرا نیست! با این وجود آنچه امروزه در میان دستگاه های امدادی و به ویژه جمعیت هلال احمر مشاهده می شود، نشانگر وجود نقاط ضعفی است که اگر با هدف رفع بدان نگریسته نشود، بی شک موجب ایجاد مشکل در حوزه بحران کشور خواهد شد. متأسفانه با وجود مدرسان و مربیان باسابقه و مجرب و همچنین حضور امدادگران و نجاتگران علاقمند در دستگاه های امدادی، آموزش های تخصصی در این زمینه ناکافی و در برخی مواقع ناکارآمد به نظر می رسد. برای مثال عدم دانش و تسلط کافی در ارزیابی و مدیریت صحنه سانحه، تأمین و نگهداری از تجهیزات امدادی، مسائل فنی و مهندسی در حوادث، تهدیدات انسانی و محیطی، فشارهای جسمی و روحی ناشی از مخاطرات حوادث، ارائه خدمات و کمک های نخستین و بسیاری موارد دیگر از جمله مسائلی است که عوامل امدادی و حتی مسئولان به سادگی از کنار آن گذشته و به عاقبت ناخجسته آن فکر نمی کنند.
افزایش آمادگی لازم در برابر بلایای طبیعی، نیازمند گسترش مدیریت علمی، ارائه آموزش های همگانی، عمومی و تخصصی امداد و نجات و انجام فعالیت های پژوهشی در کشور می باشد. به طور مسلم افزایش پشتوانه و ذخیره کشور برای مقابله با شرایط بحرانی باید به عنوان یک اصل در میان مسئولان اجرایی کشور و مدیران دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح مد نظر قرار گیرد. امروزه بسیاری از کارشناسان براین باورند که از امروز باید به فکر فردا بود و ذخیره و پشتوانه امروز کشور برای مقابله با شرایط بحرانی در هنگام وقوع حوادث طبیعی باید به قدری باشد که موجب نجات بیشتر آسیب دیدگان شود و تعداد کشته ها و زخمی ها را به حداقل برساند.
از سوی دیگر، امروزه با حوادث و سوانحی در کشور روبه‌رو هستیم که در صورت غفلت از مخاطرات آنها، با تلفات جانی و مالی بسیاری روبه‌رو خواهیم شد که در این زمینه می بایست برای مقابله و مواجهه با آنها به طور دائم در حال فراگیری، تمرین و ارائه آموزش‌های مختلف همگانی، عمومی و تخصصی امداد و نجات و نظایر آن به عموم افراد جامعه باشیم.
متأسفانه در حال حاضر یکی از چالش های جدی ما در ایران ضعف ساختاری، ارائه نامناسب و رفع تکلیفی، موازی بودن دستگاه های متولی و کمبود آموزش‌های تخصصی همگانی در برخورد با خطرات حوادث در حوزه مدیریت بحران و سوانح است. پس ضروری است که افراد مختلف جامعه در زمینه چگونگی ارائه خدمات امدادی و نجات آسیب‌دیدگان در بلایای طبیعی آموزش ببینند و این نکته را درک کنند که در زمان وقوع حوادث یادشده نباید بدون داشتن آموزش‌های لازم امداد و نجات مبادرت به ارائه این‌گونه خدمات کنند.
علاوه بر این، با توجه به حضور جمعیت هلال احمر در صف اول در زمان بروز حوادث، می بایست به تقویت این نهاد عام المنفعه همت گماشت و برای تجهیز و بهسازی انبارهای امدادی با عنایت به وسعت کشور و حجم وسیع حوادث تلاش بیشتری کرد.
در این راستا پیشنهاد می شود که برای نیل به این هدف اساسی یک برنامه مدت دار طراحی و با تمام قوا اجرایی شود. برای مثال با توجه به تدوین برنامه های 5 ساله توسعه کشور، می توان از یک برنامه جامع 5 ساله برای توسعه و تجهیز انبارها، ناوگان و سایر زیرساخت های جمعیت به عنوان پشتیبان مهم دولت در بحران ها استفاده کرد. البته کاهش 100 میلیاردی بودجه جمعیت هلال احمر در روزهای اخیر بر توان امدادی این نهاد خدمت رسان بی تأثیر نخواهد بود که مردم آسیب دیده بیشترین لطمه را از این قضیه خواهند کشید. باید دانست که اگر بودجه لازم و کافی به هلال احمر تخصیص داده شود، قطعاً به صورت مناسبی پاسخگوی حوادث و حادثه‌دیدگان خواهد بود و در همین راستا مجلس شورای اسلامی و نهادهای بالادستی باید توجه بیشتری به جمعیت هلال احمر داشته باشند تا در روند امدادرسانی در حوادث اشکال وارد نشود.
نکته آخر اینکه جمعیت هلال احمر و سایر نهادهای امدادی با حمایت دولت و مجلس و سایر نهادهای حاکمیتی، می بایست با استفاده از تجربیات کشورهای پیشرو در بحث امداد و نجات، نسبت به بروز رسانی سیستم های پاسخگویی از حیث منابع انسانی و امکانات و تجهیزات امدادی اقدام کنند تا شاهد کاهش روزافزون صدمات و لطمات ناشی از حوادث باشیم.
مجتبی طحان